Jaren geleden heb ik Berlijn al eens bezocht, of beter gezegd ik ben op schoolreis geweest naar vooral West Berlijn. De herinneringen zijn door de jaren heen ietwat vaag geworden, maar wat ik me nog heel goed voor de geest kan halen, is een klim op een trap om over de muur van West- naar Oost Berlijn te kunnen kijken. Je kijkt dan als het ware in een stuk niemandsland met overal felle lampen, wachttorens en soldaten met honden. Het beeld van dat tafereel heb ik niet echt scherp meer voor ogen, wel het overweldigende gevoel van absurditeit, van schaamte en van onbehagen. Andere ‘hoogtepunten’ zijn praktisch compleet vergeten, al meen ik dat we nog wel een begeleid uitstapje mochten maken naar Oost Berlijn zelf, waar je continue in de gaten werd gehouden en ‘gecorrigeerd’ werd als je iets deed wat in de ogen van de Oost Duitse soldaten niet door de beugel kon. Het was een andere tijd!

Als we, deze keer, in Berlijn aankomen met de trein is de sfeer compleet anders. Het is heerlijk weer en we besluiten naar ons hotel (John F Arcotel) te lopen. Onmiddellijk worden de eerste foto’s gemaakt. Er is meteen al zoveel te zien! Berlijn is een ‘groene’ stad met veel bomen en parken en dat samen met zon, herfsttinten en de nodige, meer of minder, bekende gebouwen blijkt een behoorlijke aantrekkingskracht op ons uit te oefenen. Dat belooft wat voor de komende dagen, want de voorspellingen blijven goed!

Denk je aan Berlijn, dan denk je haast automatisch aan de scheiding, de muur, die zolang het leven in deze stad en (symbolisch) het beeld van de wereld als geheel heeft bepaald. Wij zullen op een ander moment wat uitgebreider stilstaan bij de muur en alles wat daarbij hoort. Op dit moment zijn het vooral de Joden, of beter gezegd, de herinneringen aan alle omgekomen Joden, die ons intrigeren. Het is al een beetje schemerig als we aankomen bij het Holocaust monument, wat is ingewijd op 10 mei 2005; 60 jaar na dato. Het Holocaust Mahnmal (de echte naam is ‘Denkmal für die ermordeten Juden Europas’) is opgericht ter herdenking van de Jodenvervolgingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het motto ‘Het is gebeurd, en daarom kan het weer gebeuren. Dat is de kern van wat wij te zeggen hebben’, komt van de Italiaanse schrijver Primo Levi, zelf een overlevende van het vernietigingskamp Auschwitz.

De eerste indruk is imposant. Rijen en rijen betonnen blokken blinken grijsachtig-wit in de laatste zonnestralen. Schaduwen rukken op en maken het veld haast spookachtig in dit spel van licht en donker. Sommige blokken zijn zo hoog dat je er makkelijk tussen kunt verdwalen, anderen zo laag dat je erop kunt gaan zitten. Het is verrassend druk bij en tussen de blokken en mensen reageren heel verschillend tijdens hun ronde door dit ‘levende’ monument. Verstoppertje of tikkertje lijken, althans vandaag, tot de favoriete spelletjes te behoren. Al dat lawaai en dat geren in en om zo’n ‘aangrijpend’ monument is wel even wennen. Het voelt alsof het niet zo hoort, maar werkt tegelijkertijd ook ‘bevrijdend’. Overal flitsen camera’s en mensen doen de malste dingen om toch maar die ene foto of dat ene gevoel vast te leggen. Wij laten ons ook niet onbetuigd, maar proberen tegelijkertijd ook de tijd te nemen om dit kunstwerk, want dat is het (of je het nu mooi vindt of niet), tot ons door te laten dringen. Het geheel bestaat uit 2711 betonblokken, in hoogte variërend van 20 cm tot maar liefst 4,5 meter, met een tussenruimte van 95 cm. Het veld (ter grootte van bijna drie voetbalvelden) met de golvende blokken op een golvende ondergrond roept, volgens sommigen, een gevoel van desoriëntatie en isolement op en is daarmee symbolisch voor de ervaringen van het Joodse volk tijdens het nazibewind. Als je er doorheen loopt zou je het gevoel moeten krijgen wat de Joden hadden in de concentratiekampen; smalle paadjes, eindeloze gangen en geen uitweg. Althans dat is één uitleg. Anderen zeggen dat het gaat om grafzerken of dat de grijze kleur doet denken aan de as van verbrande Joden. Persoonlijk vind ik de eerste uitleg erg aansprekend! Volgens de ontwerper zelf, de Amerikaanse architect Peter Eisenmann, kunnen we ‘het verleden alleen begrijpen door een manifestatie in het heden’. Dat is in elk geval gelukt, want de blokken houden op een onverzettelijke wijze een herinnering levend. Ter voorkoming van vandalisme zijn alle blokken ingespoten met een speciale chemische laag waardoor graffiti niet hecht. Fantastisch toch?

Als je verder loopt door de stad, vind je op diverse plaatsen kleine gedenkstenen op de stoep. Deze gedenktekens zijn gelegd voor de huizen van mensen die door de nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. De Duitse kunstenaar, Gunter Demnig, noemt deze stenen ‘Stolpersteine’ (struikelstenen) omdat ‘je erover struikelt met je hoofd en met je hart en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen’. Hoewel deze stenen vooral herinneren aan de Joden, zijn ze er ook voor Roma, Sinti, politieke gevangenen en andere groeperingen die binnen bovenstaande categorieën vallen. Op de kleine (10 x 10 cm) stenen zijn, in een messing plaatje, de naam, geboortedatum, deportatiedatum en plaats en datum van overlijden gedrukt. Dit project loopt sinds 1994. Lange tijd maakte en plaatste de kunstenaar alle stenen zelf, maar gezien de stormachtige ontwikkeling van het project is dit tegenwoordig gewoonweg ondoenlijk. In juli 2013 waren er al 40.000 Stolpersteine geplaatst, waarvan er alleen in Berlijn al meer dan 2800. Ook in Nederland kom je ze meer en meer tegen. Ik herinner me vagelijk een krantenbericht over Stolpersteine in de Folkingestraat, welke niet geplaatst mochten worden omdat anders de hele straat goud (messing) zou kleuren? Ik weet echter niet zeker of mijn herinnering in deze wel helemaal klopt?

De goudglimmende koepel van de Joodse Synagoge (Neue Synagoge) is van verre al te zien. Deze synagoge werd in 1866 door Joodse burgers in een Moorse stijl gebouwd. In de Kristallnacht (1938) -een georganiseerde actie van de nazi’s tegen de Joden, waarbij o.a. veel synagogen in brand werden gestoken- kan brandstichting van deze synagoge worden voorkomen doordat een politiecommissaris van de dichtbij gelegen Hackescher Markt zich beriep op monumentenzorg. Hoe is het mogelijk, nietwaar? Helaas werd de synagoge in 1943 door geallieerde bombardementen alsnog flink beschadigd. Pas in 1995 wordt de reconstructie afgerond en was het gebouw weer in volle glorie hersteld. Dit was mede de oorzaak van een heropleving van de hele wijk. We lezen pas later dat de synagoge niet alleen mooi van buiten is, maar dat er eveneens van binnen veel te zien is. Trouwens ook onder het Holocaust monument valt informatie te ontdekken. Hier schijnt zich een informatiecentrum te bevinden, waar de geschiedenis van het joodse volk wordt verteld. We moeten dus nog maar eens terugkomen. Misschien op meer regenachtige dagen, zodat we ‘de binnenboel’ eer aan kunnen doen?