Saaksum (Soaksum of zelfs Soaksm), een klein dorpje zo’n vijftien kilometer ten noordwesten van de stad Groningen, wordt door haar dorpsbewoners wel ‘de parel in de kroon’ genoemd. In 1840 kent het dorp, toen nog als Saaxum geschreven, 45 huizen met 314 inwoners, nu zijn er ca. 40 huizen met rond de 100 inwoners. Het is echter steeds een in gave staat verkerend wierde dorp gebleven, waardoor Saaksum in september 1991 de status beschermd dorpsgezicht heeft gekregen. Het ‘beschermde gezicht’ beslaat een oppervlakte van 16,9 hectare waarbij panden die binnen dit gebied vallen niet automatisch de status van beschermd monument krijgen. Volgens de site richt de gezichtsbescherming zich op ‘de stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering van het gebied en wil het toekomstig functioneren daarvan veiligstellen’. Toe maar…..

Het huidige karakteristieke beeld van het dorp wordt, door het archief cultureel erfgoed, als volgt geschetst: ‘De kerk, ongeveer op de kruin van de wierde, staat enigszins terzijde van de woonbebouwing op de westflank. De aanwezigheid van een drietal boerderijen (heerden) is er waarschijnlijk de oorzaak van dat de woonbebouwing op een relatief klein gedeelte van de wierde dicht opeen gepakt is. Zowel het open middengebied rond de kerk, het voormalige borgterrein en de heerden naast de geconcentreerde woonbebouwing, als de geheel bewaard gebleven ringweg (ossenweg) aan de voet van de wierde zijn kenmerkend voor de historische dorpsstructuur.’ Je ziet het dorp voor je.

Bij het binnenrijden (vanuit het oosten) overheerst het beeld van de kerk. Kom je echter vanuit het westen het dorp binnen, dan rijd je, volgens een lokaal krantje, ‘langs de wierde Englum en tref je buiten het dorp ruime boerderijen aan. Eénmaal in het dorp kom je vervolgens uit tussen knusse woningen, die dicht tegen elkaar aan gedrukt liggen, zoals een koppel koeien, rug aan rug, in de wind en regen.’ Dat roept een fijn beeld op!! Datzelfde artikel weet te vertellen dat de naam Saaksum afgeleid is van het Latijnse Saqum, hetgeen klif betekent. De wierde fungeerde als een soort klif in de woeste zee. Het was een andere tijd, zullen we maar zeggen ;).

Wat is een wierde nu precies? Een wierde, een terp, een bult of een bergje is een door de mens opgeworpen woonheuvel bestaande uit mest, afval en zoden van het laagland. Ze werden gebouwd in een tijd dat het land nog niet beschermd werd door dijken en dientengevolge ‘bedreigd’ werd door periodieke overstromingen. Waarschijnlijk werd er al vanaf de zevende eeuw voor Christus geprobeerd om bij hoogwater ook een droge plek te hebben. Het, vooral in Groningen gebruikte, woord ‘wierde’ staat dicht bij het originele woord ‘wurth’, waarvan de uitgang -werd of -ward is afgeleid. Het woord is, volgens de uitleg, niet verwant aan het werkwoord ‘werpen’; ook al gaat het hier om een ‘opgeworpen’ heuvel. 🙂 Wierden werden niet alleen gemaakt om door mensen te worden bewoond, maar ook om het vee te beschermen en om er een soort ‘geriefhout’ dat slecht tegen natte grond kan, op te laten groeien. Een geriefbos (gerief betekent hier gebruik) is een klein bos waar vroeger het hakhout vandaan werd gehaald dat in en rondom het huis/boerderij werd gebruikt. De wierden, voorkomend langs de hele kust van de Waddenzee, werden veelal aangelegd op van nature toch al hoge plekken, zoals oeverwallen, vandaar dat ze vaak op een rij liggen. Een bekend voorbeeld is de uitloper van de Hondsrug met o.a. Adorp, Sauwerd, Ezinge, Winsum etc. In de 12e en 13e eeuw kwam er vermoedelijk een einde aan de bouw van wierden omdat een aaneengesloten stelsel van zeedijken het gebied dan tegen overstromingen gaat beschermen.

De oude kerk, het middelpunt van het dorp, was, volgens een akte uit 1588, gewijd aan de heilige Catharina van Alexandrië. Catharina behoorde tot de populairste heiligen van de Middeleeuwen. Zij was (of is) één van de veertien ‘noodhelpers’, ze werd aangeroepen als beschermster tegen de pest, ter bewaking van de kuisheid en ze werd soms gezien als beschermster tijdens een bevallig. Allemaal noodsituaties (haha). Een gedenksteen beneden in de toren meldt dat deze in 1550 ‘ghemaket’ is. In de 16e eeuw is er ook sprake van een borg. In 1583 wordt het huis door de Groningers (stad) verwoest en daarna niet meer opgebouwd. De ligging van de borg, vlak naast de kerk en op het midden van de wierde geeft een nauwe relatie tussen kerk en borg aan evenals het belang van de bewoners van de borg ten opzichte van het dorp. De relatie tussen kerk en borg wordt bevestigd door het, al eerder genoemde, opschrift van een gevelsteen in de toren van de kerk, waaruit blijkt dat borgheer Coppen Jarges de toren in 1550 heeft laten bouwen. In 1709 werd de toren hersteld, maar in 1845 werd uiteindelijk besloten tot nieuwbouw van de kerk zelf wegens bouwvalligheid, waarbij de toren gelukkig wel kon blijven staan. De nieuwe (hervormde) kerk verrees tenslotte in 1849 en staat er nu nog steeds. De toren, opgetrokken van kloostersteen, is later wel grotendeels ommetseld in kleinere steen. Het oorspronkelijke metselwerk is binnen nog deels zichtbaar.

Tot besluit een klein stukje geschiedenis over het ontstaan van de kerk en de nu nog steeds bekende naam Heer Alma. Volgens mondelinge overlevering ontstond er in het begin van de 16e eeuw een hoogoplopende ruzie tussen ‘den heer Alma tot Saxum wonende op de Heerlijkheid Alma en den proost (abt van een klooster) van Oldehove’. De ruzie liep zo hoog op dat heer Alma zich met zijn gezin van de ‘Proostdy’ van Oldehove afscheidde. Zijn bierbrouwerij liet hij daarop tot kerk inrichten en hij stelde daarbij een eigen kapelaan aan. De vorm en de algehele aanleg van de oude kerk bevestigen deze overlevering.

Dit is weliswaar een tot de verbeelding sprekend verhaal, maar helaas…. Volgens deze overlevering zou Saaksum dan pas in het begin van de 16e eeuw een eigen kerk gekregen hebben, hetgeen onjuist blijkt te zijn. Het zegel van Humsterland, gehecht aan een oorkonde van 9 september 1361, vertoont drie kerken, welke naar alle waarschijnlijkheid de parochies Oldehove, Niehove en Saaksum voorstellen. Verder werd de plaatsnaam Saaksum ook al genoemd in een lijst met schenkingen die tussen de jaren 750 en 1150 aan een abdij in Fulda (Duitsland) werden gedaan. Al met al is de conclusie dat het verhaal van de bierbrouwerij niet op de parochiekerk kan slaan, maar dat wil niet zeggen dat het verhaal helemaal naar het land der fabelen kan worden verwezen. Meestal kent zo’n eeuwenlange overlevering wel een kern van waarheid of in ieder geval ligt er dan een specifieke gebeurtenis aan ten grondslag. Misschien heeft heer Alma na de ruzie een eigen huiskapelletje op zijn borg gecreëerd en daarvoor een eigen kapelaan aangesteld?

We zullen het nooit precies weten, maar misschien verhoogt dat juist de charme van een dorp waar, qua aanzien, de tijd een beetje heeft stilgestaan. We gaan het beleven.