Maand: november 2021

Drenthepad: kaarten 57 & 58

We ronden vandaag het traject ‘Hart van Drenthe’ af en terwijl ik overpeins wat voor bijzonderheden ik over vandaag zal vermelden, overkomt me een iets wat me niet zo heel vaak overkomt. ‘My mind went blank’, mijn gedachten bleven hangen in het grijs. Soms heb je immers van die dagen waar je weinig bijzonders van verwacht. Alles om je heen lijkt dan gewoon neutraal, passief en wat grauw. Ik lees dat de kleur grijs iets tegenstrijdigs heeft. Het is de kleur van het veranderlijke, denk aan mist, rook en wolken, maar het wordt tegelijkertijd ook geassocieerd met het onvergankelijke. In die hoedanigheid staat het voor stabiliteit, elegantie en geborgenheid. 

Toch is het gebied waar we doorheen wandelen allesbehalve grijs (lees: neutraal en passief). Het Hart van Drenthe wordt omschreven als ‘een robuust natuurgebied van 4000 hectare aaneengesloten natuur met gevarieerde bossen, tientallen vennen, weidse heidevelden en bronnen van beekdalen’. In deze eindeloze natuur is elk moment van de dag anders. Om de website te citeren: je ervaart hier ‘de mystiek van zon en nevel, de geur van alles wat groeit en bloeit, de afwisseling van open vennen en donker bos, de overweldigende stiltes en het gevoel dat je soms de natuur voor jezelf hebt.’ Zoals hieruit blijkt hebben we hier dus niet te maken met een ‘grijze muis’ (iets onopvallends) en is dit terrein misschien wel het best te omschrijven als een ‘grijs gebied’, waarin de dingen niet eenduidig zijn. Grijs is door haar ingetogenheid mogelijk minder geschikt voor een eerste kennismaking, maar zeker wel voor een ingetogen gesprek. Dat gesprek moeten we dan maar eens aangaan, nietwaar?

Volgens boswachters alhier gaat ‘hun’ gebied zich in de komende decennia ontwikkelen naar een natuurlijk boslandschap. Het wordt een gebied waar de natuur zichzelf mag zijn. Het is het brongebied van veel beken in Drenthe waarin water wordt vastgehouden om langzaam haar eigen weg te zoeken naar de beken. De kringloop van het leven krijgt weer gestalte, het wordt een gebied waar de mens wildernis kan beleven, het ‘wildernisgevoel’ kan ervaren. Dat klinkt natuurlijk prachtig, maar voordat de natuur zichzelf kan en mag zijn, moet menselijk ingrijpen in die natuurlijke processen ongedaan worden gemaakt. Hier wordt hard aan gewerkt en het resultaat is dat je nu kunt wandelen in bossen die steeds mooier worden omdat de natuur vrij spel heeft gekregen. 

We lopen het eerste deel grotendeels over fietspaden met naast ons de laatste restanten van het Hijkerzand. De bijna oranjekleurige lange grassen geven de omgeving een onverwachts vrolijk tintje, het geeft ons een beetje warmte en energie. Zeker nodig, want de wind is koud en guur. Het Hijkerveld is een zogenaamd ‘stiltegebied’. De gedachte dat stilte samen met ruimte en duisternis de grondslag vormt voor onze natuur en daarmee een oerwaarde is die bijdraagt aan de levenskwaliteit van zowel mens als dier, heeft de provincie doen besluiten in Drenthe zo’n 11 gebieden aan te wijzen als stiltegebied. Want waar in Nederland vind je nog een écht stil gebied? Bijna overal wordt de stilte in toenemende mate verstoord door verkeer en allerlei andere menselijke activiteiten. Waar je ook bent, vaak is er het lawaai van een weg, een spoorlijn of een vliegroute duidelijk hoorbaar. De Drentse Natuur- en Milieufederatie (NMF) wil nu dat de provincie Drenthe meer werk maakt van het beleid rond stiltegebieden. Inmiddels zijn er wel elf stiltegebieden, maar veel meer dan de gebieden aanwijzen heeft de provincie in twintig jaar niet gedaan, is hun oordeel.

We lopen vervolgens langs een minder inspirerende ‘overbruggingsweg’ omdat we onder de weg Emmen-Drachten door moeten om bij de Brunstingerplassen te komen.

Dit heuvelachtige heidegebied is in het natte seizoen erg drassig en indien nodig kun je ook over het evenwijdig lopende fietspad verdergaan. Wij wagen de gok en lopen dwars door de heide verder over een smal ‘geitenpaadje’. Een paar dikke stenen onderweg zorgen voor een rustpunt waar we ons kunnen warmen aan een dampende kop koffie. De kleine geneugten van het onderweg zijn. 

Onderweg wandelen we weer door gebied van de grote grazers. We zien ze deze keer niet. Het is hier echter allesbehalve stil of zijn we het stiltegebied alweer uit? Op de achtergrond van alle vennen en grassen zien en horen we de auto’s voorbij razen. Misschien staat de wind verkeerd (voor ons) en horen we het lawaai zo duidelijker, maar hoe dan ook ……. het woord stiltegebied dekt hier de lading niet!

Tussen Beilen en Smilde liggen diverse kleine natuursnippers, waarvan de Brunstingerplassen er eentje is. Het is een gebied met oude stuifduinen en schrale heidegronden doorspekt met enkele prachtige vennetjes, waarvan een deel alleen toegankelijk is als wandelaar. Dat vergroot het wandelplezier! Uiteindelijk arriveren we in het dorpje Brunsting, een gehuchtje vlakbij Beilen. Ruim vijf eeuwen geleden is hier door boer Breustinck uit Beilen een boerderij gebouwd. In 1639 woonden hier al 4 boeren, allen uit dezelfde familie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de plek waar zij woonden hun naam kreeg. Hiermee is Brunsting één van de weinige dorpen in Drenthe die naar een familie genoemd is. De familie heeft lang in het dorp gewoond en bekleedde diverse belangrijke posten door de jaren heen. Denk hierbij aan assessor (wethouder), drost (gebiedsbestuurder) en ette (provinciaals bestuurslid). De familie was in de loop der jaren ook erg welvarend geworden. Zo had de familie in de 17e en 18e eeuw niet alleen boerderijen in Brunsting, maar ook in Smilde en Beilen. Lopend van de ene naar de andere plaats, van Beilen naar Smilde, hoefden ze geen stap op andermans grond te zetten. Even na het einde van WOII is het laatste lid van de Brunsting familie uit het dorp vertrokken. 

Langzamerhand horen we de A28 steeds duidelijk. We moeten hier overheen om Beilen te bereiken. 

Uit onderzoek is gebleken dat er ongeveer 20.000 jaar geleden rond Beilen al mensen woonden. Omstreeks het jaar 1000 wordt Beilen al genoemd in oorkonden. Ooit werd de naam opgevat als Bijllo, dwz uitgehouwen plaats in het bos, maar waarschijnlijk is het eerder bele, bei, beile, wat zoveel als heuvel(landschap) betekent of bagil (moeras). In de 18de eeuw werd Beilen een pleisterplaats op de route Groningen-Meppel en groeide het uit tot een dorp. In 1820 is het dorp vrijwel geheel afgebrand, alleen de kerk, de school en veertien huizen bleven staan. Door rijkssteun, giften en inzamelingen is het weer herbouwd.

We lopen pal achter de geluidswal van de snelweg naar het dorp en slingeren langs straten als de Havenstraat richting het station. Vroeger had Beilen (uiteraard) een haven. Beilen was, door haar centrale ligging, een zeer geschikte marktplaats. De Beilervaart werd in 1790 gegraven omdat de Beiler middenstand graag een goede scheepvaartweg met Meppel wilde door een aansluiting op de Drentsche Hoofdvaart. In die tijd was vervoer over water, ook voor personen, één van de snelste manieren. De wegen waren allemaal zandwegen en lang niet altijd even goed begaanbaar, waardoor een tocht door Drenthe toen ervaren werd als een tocht door een woestenij. Rond 1930 werd de concurrentie van het spoor- en wegvervoer echter te groot. Een oude foto laat een brug zien waarvan de leuning doorloopt tot aan de deur van het café. Het kwam nog wel eens voor dat ‘beschonken’ bezoekers van het café in het donker (er was bijna geen straatverlichting in die dagen) het bruggetje misten en zo in het water belandden. Met een brugleuning die doorliep tot aan de voordeur was het probleem verholpen. 

Al met al heeft deze dag door de verhalen en ontdekkingen onderweg toch kleur gekregen. Over kleur gesproken…….. Een bakker uit Beilen ontwierp eens een gebakje waarover hij marsepein plooide ‘gelijk de bolle wangen van een perzik’. De associatie was er eentje van zacht van kleur en lieflijk. Er moest een naam worden bedacht voor dit gebakje. Grootmoeder bracht de oplossing met haar opmerking: ‘Het lijkt wel een kontje!’ Zo is in 1975 het Drents Kontje geboren. In het hart van Drenthe (zoals Beilen ook bekend staat) hap ik met blozende wangen voldaan en tevreden in mijn kontje. Een goed besluit van de dag! Het hart van Drenthe kent letterlijk en figuurlijk kleur zowel in haar natuur als in haar dorp.

Drenthepad: kaarten 55 & 56

De elfde van de elfde heeft een haast magische klank, misschien omdat deze datum verbonden is aan zoveel tradities? Zo herdenken we op 11 november het einde van WOI, ook wel Wereldoorlog of Grote Oorlog genoemd. Elf november bleef daarna bekend staan als ‘wapenstilstandsdag’. Hoe zat het nu precies op die 11e november? Tegen het einde van deze oorlog plande de Duitse marineleiding nog een laatste slag tegen de Britse vloot. De mariniers en zeelieden wisten inmiddels dat dit totaal zinloos was, waarop een rebellie in de Duitse havensteden uitbrak die oversloeg naar het hele land. De Duitse revolutie werd begin november 1918 uitgeroepen. Onderhandelingen, gevoerd door burgers, resulteerden in een wapenstilstand op 11 november 1918, die om 5 uur ‘s ochtends getekend werd, maar pas om 11 uur echt van kracht werd. Tijdens deze laatste zes uur vielen langs beide kanten nog vele slachtoffers, terwijl de overgave al ondertekend was.

De elfde van de elfde is ook de start van het Carnavalsseizoen. Dit is de dag waarop Prins Carnaval bekend gemaakt wordt en waarop de Raad van Elf voor het eerst vergadert over het komende carnaval. Wat is er toch met dat getal elf? Elf wordt in ons land wel gezien als het dwazen- of gekkengetal (beide woorden bestaan ook uit 11 letters!). Volgens sommigen omdat 11 een ‘dwaze’ overschrijding is van 10, het getal van de Tien Geboden, volgens anderen omdat 11 minder is dan 12. Twaalf staat voor volheid (het is een heilig getal) wat elf ‘dwaas’ maakt omdat het nèt niet perfect is. Klinkt logisch als verklaring voor zo’n dol en kolderiek feest als Carnaval, toch? Een leuk weetje: de carnavalsroep ‘Alaaf’ is mogelijk een verbastering van elf.

Andere bronnen beweren echter dat elf niets te maken heeft met dwazen maar veel meer met armoede. In de middeleeuwen werd er ook voor de Kerst gevast, al was dat toentertijd niet zozeer uit religieuze overwegingen, maar meer uit armoede want het vlees uit de slachtmaand (november) moest bewaard worden tot Kerst. Ze begonnen met vasten op 12 november, dus de dag ervoor werden nog snel de niet houdbare producten met veel feestvertoon opgegeten. Waarom de elfde? Omdat het destijds toch al een feestdag was, namelijk Sint-Maarten. Aha, dat is een feestje wat mij zeker bekend voorkomt. St. Maarten is de viering van de naamdag van Martinus van Tours. Hij werd bekend als de soldaat die de helft van zijn mantel aan een arme bedelaar gaf en die na een droom koos om verder te leven als een christen. St. Maarten was vroeger een bedelfeest, deze waren nodig in de moeilijke wintermaanden, en daarmee vooral een feest van de armen. Pas in de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw werd St. Maarten steeds meer gezien als een mooie eigen traditie die behouden moet worden. We hopen vanavond inderdaad wat kinderen te horen zingen met hun verlichte lampionnen in de hand. Dat gaat vast lukken!

Zover is het echter nog niet. Onze ‘elluf elluf’ staat vooral in het teken van een wandeling door het Drentse landschap. We gaan lopen over de Laaghaler es, we kruisen de A28 en vervolgen onze weg over het karrenspoor door het Laaghaler Veen en nemen de alternatieve route door het Hijkerveld om te eindigen bij een boogbruggetje over het Oranjekanaal.

We starten bij het herinneringscentrum Westerbork en lopen al snel langs het pad waar waarschijnlijk vroeger de spoorweg naar het doorgangskamp heeft gelopen. De spoorlijn Hooghalen – Kamp Westerbork was een tijdelijke spoorweg aangelegd in 1942 als aftakking van de spoorlijn Meppel – Groningen. De spoorlijn had ‘simpel’ als doel om Joden massaal per trein vanuit Nederlandse steden naar doorgangskamp Westerbork te kunnen deporteren en vandaar per trein verder naar de vernietigingskampen. Op regelmatige afstand zien we spoorbielzen waarop een datum en de hoeveelheid mensen die vervoerd zijn naar zo’n vernietigingskamp. Soms met een foto aan de zijkant van de paal om zo’n reis een gezicht te geven. Het is ook deze keer confronterend en haast onvoorstelbaar om je te realiseren hoeveel van deze transporten hier hebben plaatsgevonden. 

Het Laaghalerveen (of is het toch het Laaghalerveld?) verderop wordt omschreven als ‘woeste grond’. Dit gebied laat de overgang zien van het oude landschap – het ‘veld’ met heide en veen – naar het tot landbouwgebied ontgonnen terrein. Het is zeker een afwisselend gebied. Door de hoge luchtvochtigheid (98%) hangen de wolken zwaar en laag boven ons en is het hele gebied ‘diezig’ (heiig, nevelig), terwijl de bladeren, takken en grassen rondom ons voorzien zijn van een waas aan glanzende druppeltjes. Met een beetje zon erbij zou je vast het betoverend kunnen noemen, maar helaas laat de zon zich vandaag niet zien. 

We vervolgen onze tocht over het Hijkerveld. Voor mij een onbekend gebied, terwijl het toch tot de grootste heidevelden van Drenthe behoort. Grote delen waren tot in de ijzertijd in gebruik als woongebied. De boeren toen maakten gebruik van kleine omwalde raatakkers (celtic fields), kleine, ongeveer rechthoekige of vierkante akkers. Overblijfselen hiervan, grafheuvels en karrensporen wijzen allemaal op vroegere bewoning. Wij zijn natuurlijk geen archeologen en denken van alles te zien, maar weten tegelijkertijd niets zeker, behalve dat het hier enorm weids en stil is. 

Tussen de velden met hun tientallen vennen gaat de route verder naar Diependal, waar de vloeivelden en het vloeimeer van de voormalige aardappelmeelfabriek Oranje liggen. De coöperatieve aardappelmeelfabriek werd opgericht in 1913 aan het Oranjekanaal vlakbij Smilde. De fabriek en bijbehorende huizen kregen de naam Oranje. In 1945 werd het complex zwaar beschadigd bij de bevrijding, maar in 1949 heropende de fabriek met zo’n 135 werknemers. De fabriek was in de jaren daarna vaak koploper bij technische ontwikkelingen. Begin jaren ’90 werd de fabriek overgenomen en verbouwd tot wat nu Speelstad Oranje is. Na het sluiten van de fabriek is het vloeiveldensysteem omgevormd tot het vogelreservaat Diependal, waarvan een deel afgesloten is en dient als rustgebied voor de vogels.

Langzamerhand komt ons einddoel in zicht. We horen en zien in de verte auto’s, wat betekent dat ook het Oranjekanaal in de buurt moet zijn. Dit ruim 40 kilometer lange kanaal van Hoogersmilde tot Klazienaveen werd tussen 1853 en 1861 aangelegd ter ontsluiting van het veengebied. Voor de exploitatie van het kanaal werd de Drentsche Veen- en Middenkanaal Maatschappij (DVMKM) opgericht. Aanvankelijk zou het kanaal het Middenkanaal genoemd worden, maar ter ere van koning Willem III werd de naam van het kanaal, met instemming van het hof, gewijzigd in Oranjekanaal. Het Oranjekanaal werd het middelpunt van vervoer. Aardappelen werden afgeleverd bij fabriek Oranje en turf transporteerde men veelal naar Groningen om daar als brandstof te dienen. De turfwinning werd echter geen succes vanwege afwateringsproblemen van het veen op het kanaal. Eigenlijk bleek het project in economisch opzicht een compleet fiasco en daarom werd het kanaal in 1976 gesloten voor scheepvaartverkeer. Wat resteert is een prachtig voormalig scheepvaarttracé dwars door Drenthe met de bijbehorende verhalen.

Zo ook het verhaal over de beruchte schipper Egbert Vosch aka ‘kwaoie Eggie’ van het turfschip Annigje II. Op zoek naar buit joeg hij met zijn schip over het kanaal. Mocht er op het kanaal niets te vinden zijn, dan stapte hij met zijn bende aan wal om postkoetsen te beroven. Op een kwade dag voeren ze naar een klein dorpje aan het Oranjekanaal waar ze, als een daad van zinloos geweld, de kerk in brand staken. Genoeg is genoeg! Volgens het verhaal werd er daarop (letterlijk) van hogerhand ingegrepen. Lang verhaal kort ….. ‘in een angstaanjagende hoos van wind en water werd de Annigje II opgetild en verdween daarop spoorloos. De toenmalige wereld stond voor een raadsel. Het deed sommigen aan ‘de vliegende Hollander’ denken, maar ja …… dat is een legende.’

Er bestaat trouwens ook nog een ander volksverhaal (legende) over de eerder genoemde relatie tussen ‘elf’ en carnaval. Toen aan het eind van de 18e eeuw de Fransen een deel van ons land bezetten, werd daar stevig carnaval gevierd. De Franse bezetters moesten op de hak genomen worden en daarom zetten de feestvierders Franse steken op en kozen ze de elfde van de elfde als datum voor hun spotfeest. De datum werd gekozen naar aanleiding van de drie principes van de Franse Revolutie: ‘Egalité, Liberté et Fraternité’. De beginletters vormen het woord ‘elf’. De elfde van de elfde maakt veel los.

Drenthepad: kaarten 53 & 54

We lopen vandaag voor een groot deel door een zogeheten ‘schuldig landschap’, een term bedacht door de Nederlandse kunstenaar Armando (1929-2018) die zelf van dichtbij de verschrikkingen van en rondom een concentratiekamp heeft meegemaakt. Hij verbaasde er zich over dat de natuur tegelijkertijd zo onverstoorbaar bleek voor dit menselijke leed. Zijn aanduiding ‘schuldig landschap’ is geïntroduceerd (en zelfs opgenomen in de Dikke van Dale) ter aanduiding van ‘een lieflijk of fraai ogend landschap waar zich in het verleden niettemin vreselijke gebeurtenissen hebben voltrokken’. 

We beginnen in Elp en lopen dwars door dit kleine dorp richting Boswachterij Schoonloo, waar de herfst inmiddels flink haar kleuren laat zien. Volgens de website is het hier heerlijk stil en daarmee een weldaad voor mensen die van rust houden. Het is hier inderdaad stil en haast intiem, helemaal omdat de mist nog niet helemaal is opgetrokken. De woorden ‘witte wieven’ spelen meteen door mijn hoofd, dat heeft toch te maken met mist? Vroeger geloofden ze in Nederland absoluut in de witte wieven omdat ze in verband werden gebracht met de opdwarrelende mistflarden, net ontstane mist die door de wind van plaats verandert, uit het drassige land. Het geloof in witte wieven stamt waarschijnlijk al uit de Germaanse tijd. Vrouwen die de gaven van waarzegging en toekomstvoorspelling bezaten, werden toentertijd geëerd. In verschillende landen kregen de dames ietwat verschillende karakteristieken. In Engeland werden ze veelal beschreven als geesten: vrouwelijke spookgedaantes gehuld in witte sluiers. Ze droegen witte kleding en zweefden rond bij hun graf. In Nederland kregen de witte wieven daarnaast karakteristieken mee die ook aan elven of heksen werden toegedicht. De wieven woonden ook hier vaak in de grafheuvels, maar hier werkten ze ’s nachts op het land van de boer in ruil voor een beloning. Het was algemeen bekend dat de witte wieven dol waren op pannenkoeken en als de boer ’s avonds een schotel met deze traktatie op zijn land liet staan was de volgende dag al het overgebleven werk afgemaakt. Dat waren nog eens tijden…….

De herfstkleuren om ons heen variëren inmiddels van goudgeel en oranje tot rood, bruin en zelfs variaties in groen, zeker door de vele dennen onderweg. Veel dennen zijn echter ook geel getooid, terwijl ik altijd heb gedacht dat juist dennen het hele jaar door groen blijven. Ik lees en leer dat dennennaalden geel worden door een natuurlijk vernieuwing. Het jaarlijkse biologische proces van ‘naald vervanging’ vindt inderdaad in de herfst plaats, maar in dit proces moeten de jonge takken van de boom wel de gebruikelijke groene kleur hebben. Dat is om ons heen lang niet altijd het geval. We zien complete dennen, volop in de naald, maar werkelijk helemaal geel. Deze dennen kunnen last hebben van een gebrek aan mineralen (arme grond), waardoor de naalden minder groen kleuren en de fotosynthese afneemt. Ter verduidelijking: fotosynthese is het proces waarbij planten water en koolstofdioxide, onder invloed van energie uit licht, omzetten in zuurstof en glucose (suiker). De boom heeft dus te weinig voedingsstoffen om alle naalden in leven te houden en laat zijn naalden afsterven in een poging de stam en de wortels in leven te houden. Het resultaat geeft gele dennen. Niet zo gezond, maar zeker mooi in het geheel plaatje. Geel (goudgeel) als kleur maakt je immers vrolijk, positief en sterk. Kleuren in hetzelfde spectrum, t.w. oranje en rood zijn respectievelijk de kleur van levenslust en vitaliteit en de kleur van warmte, vuur en passie. Geen wonder dat een wandeling temidden van deze kleuren je zoveel energie geeft. Bruin helpt je met je beide benen op de aarde te staan en niet al teveel te denken. Het helpt je het leven simpel en zonder ruis te houden. Donkergroen tenslotte geeft kalmte, het gevoel van zen zijn en het leven verstillen. Dat zijn beslist een fijne toevoegingen. Het hele kleurenpalet is rondom aanwezig en maakt dat we vaak even stilstaan om elkaar op mooie ontdekkingen of een fraai samenspel van kleuren te wijzen. Volgens sommigen (de meer spirituelen onder ons) kun je de energie van de herfst vergelijken met de energie van een zonsondergang of van een afnemende maan. Het proces van de uitgaande zomer energie (yang) naar de ingaande herfst energie (yin) is nog volop in beweging, maar automatisch zijn we allemaal al iets meer naar binnen gericht; zowel letterlijk als figuurlijk. Yin energie is ontvankelijk, kalm en verbonden met de aarde en daarmee anders dan de meer naar buiten gerichte energie (Yang) die ons aanzet tot actie. De yin energie van de herfst brengt de focus naar wat je voelt en denkt. Naar je onderbewustzijn en je intuïtie. Naar alle dingen in jou die niet meteen zichtbaar zijn voor de buitenwereld. 

Deze overpeinzingen gaan een eigen leven leiden zodra we aankomen op het terrein van de radiotelescopen waar alle communicatiemiddelen moeten worden uitgeschakeld vanwege ongewenste straling. Het duurt nog een tijdje voordat we de 14 parabolische antennes, elk met een doorsnede van 25 meter, daadwerkelijk zien, maar om hun werk goed te kunnen doen, moeten ze in alle stilte ons zonnestelsel en de Melkweg afzoeken naar radiogolven. De WSRT (Westerbork Synthese Radio Telescoop), één van de grootste radio observatoria ter wereld, staat in oost-west richting opgesteld over een totale lengte van bijna drie kilometer. Tien schotels hebben een vaste positie, de vier oostelijke schotels zijn verrijdbaar over een spoor. Door de radiogolven van de afzonderlijke schotels met elkaar te laten interfereren kan een telescoop met een diameter van 2,7 kilometer worden nagebootst. De WSRT is op zijn beurt weer onderdeel van een groot Europees netwerk van radiotelescopen: JIVE, het Joint Institute for Very Long Baseline Interferometry in Europe opgericht in 1993. Imposant! 

We beseffen ons ook dat we hier langzamerhand lopen in het ‘schuldige landschap’, zoals beschreven door Armando. Aan de natuur kun je niet aflezen dat er tijdens WOII vanuit Westerbork ruim 100.000 joden, 245 Roma en Sinti en tientallen verzetstrijders zijn gedeporteerd. Kamp Westerbork, nu omsloten door bossen, lag tijdens de oorlog in een kaal, ruig, modderig, desolaat landschap. Dit kamp werd, al voor de Duitse bezetting, in opdracht van de Nederlandse regering gebouwd. Zeker na de ‘Kristallnacht’ in 1938 was er een grote stroom vluchtelingen op gang gekomen, waarop de regering besloot een centraal kamp te bouwen voor de opvang van deze vluchtelingen. Aanvankelijk was het de bedoeling het kamp te bouwen rond Elspeet op de Veluwe. Met name het protest van koningin Wilhelmina woog zwaar, zij wilde geen kamp vlakbij Paleis Het Loo in Apeldoorn. Uiteindelijk werd gekozen voor het terrein dat we nu betreden. Saignant detail is dat het geld voor de bouw grotendeels moest worden betaald door de Joodse gemeenschap in Nederland.

Het eerste wat we zien bij het betreden van het voormalige kamp is het monument met de twee omhoogstaande, omgekrulde spoorstaven op 97 bielzen. Deze bielzen verwijzen naar de 93 transporten vanuit Westerbork en vier transporten vanaf andere locaties uit het land. ‘De kampbewoners leefden van ‘dinsdag tot dinsdag’, van transport tot transport. Dat duurde tot 13 september 1944. Toen vertrok de laatste trein met 279 personen naar Bergen-Belsen.’ De meeste treinen reden naar Auschwitz. Andere transporten gingen naar Sobibor, Theresienstadt, Bergen-Belsen en (een veel kleiner aantal) naar de kampen Buchenwald en Ravensbrück. Ergens anders op het terrein is voor elk kamp een teken opgericht met daarop de aantallen gedeporteerden en slachtoffers. We lopen dwars door het kamp en zien overal aanwijzingen en informatie over wat zich hier heeft afgespeeld. Zo zien we twee gerestaureerde goederenwagons, waarin het hele jaar door de namen en leeftijden van de gedeporteerden te horen zijn. We lopen langs de bewaard gebleven woning van Alfred Konrad Gemmeker, de bekendste commandant van Kamp Westerbork. Het groene huis is nu ‘ingepakt’ in glas ter bescherming (een huis met een stolp) wat een surrealistisch beeld oplevert. Vanwege de slechte staat mag het publiek de commandantswoning niet in, maar al dat glas nodigt uit nadere inspectie……. Het huis werd ooit gebouwd als een tijdelijke woning. Volgens de restaurateurs was het echter wel een erg luxe huis voor een tijdelijke woning, want het had een eigen rioleringssysteem, warm en koud water, een apart toilet, een verwarming en zelfs een lampjessysteem voor de bedienden. Een monument wat zeker de aandacht vraagt bevindt zich op de vroegere appèlplaats van het kamp. Hier staan 102.000 stenen; één voor iedere jood, zigeuner of verzetsstrijder die werd gedeporteerd en niet terugkwam. Het is een indrukwekkend gezicht en het geeft een beklemmend gevoel door de enorme hoeveelheid steentjes, de vele gedenkkeitjes (naar joods gebruik) en de foto’s die elke rij een persoonlijke tint geven.

We lopen stil en onder de indruk verder langs de lange weg richting het herinneringskamp oftewel het museum wat ongeveer 3 kilometer verderop ligt. Langs de weg staan op gelijke afstand van elkaar palen met bordjes. Op elk bordje staan de details van een transport dat vertrok uit het kamp: de bestemming, de datum en het aantal mensen. Confronterend om kilometers lang elke paar meter zo’n paal te zien.

Ons pad buigt af het bos in en we vervolgen onze weg over het Melkwegpad. We starten met de zon en zien meteen diverse volgende blauwe borden langs het pad verderop. Het Melkwegpad is namelijk op schaal, de looptijd van planeet naar planeet is in verhouding met de daadwerkelijke afstand. Meer naar het eind is het soms een eind lopen naar de volgende planeet, het lopen geeft inderdaad een goed besef van de afstanden. Onderweg lopen we eveneens langs het ‘Bos van de Toekomst’. Hier kunnen mensen een boom planten ter herdenking aan een overleden dierbare of als markering van een geboorte, huwelijk of jubileum. Bordjes bij de bomen geven een korte toelichting. Inmiddels begint het donker te worden, we hebben geen rekening gehouden met de net ingevoerde wintertijd. Gelukkig komt Pluto in zicht, de laatste planeet die inmiddels een dwergplaneet wordt genoemd. Tot voor kort waren er negen planeten: Aarde, Mars, Mercurius, Venus, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto. Pluto wordt sinds augustus 2006 een dwergplaneet genoemd omdat hij deel uitmaakt van een zeer grote familie van ijsdwergen in de Kuipergordel (naar de Nederlandse astronoom Gerard Kuiper). De Kuipergordel is een gordel van vele miljarden komeetachtige, uit steen en ijs bestaande objecten voorbij de baan van de achtste planeet van het zonnestelsel, Neptunus. Een planeet kun je nu aan verschillende eigenschappen herkennen: een baan om de zon en geen energie productie. Dit betekent dat hij geen licht geeft, zoals een ster. Verder is een planeet bolvormig en is het geen maan. Een dwergplaneet heeft bijna dezelfde eigenschappen. Het enige verschil is dat planeten geen andere hemellichamen op hun baan hebben en dwergplaneten wel. Misschien ten overvloede: Pluto heeft veel hemellichamen om zich heen, vandaar een dwergplaneet. 

Het is langzamerhand behoorlijk donker geworden en we moeten nog een stukje op de fiets om de auto te bereiken. Normaal gesproken is dit geen probleem en vormt het zelfs een mooie afsluitende activiteit. Vandaag worden we door onze app het bos in gestuurd, waar de paden steeds smaller worden en vooral steeds natter. Dit zijn waarschijnlijk prachtige paden op de mountainbike midden op de dag, maar zo in het donker is het beslist een ander verhaal. Op een gegeven moment zijn we terug bij uitkijktoren Holmers-Halkenbroek en blijkt het fietspad verderop afgesloten te zijn.

Een ondoordachte actie doet mij languit naast het fietspad, in een modderpoel belanden. De keus om terug te fietsen naar de meer gebaande (lees bredere) paden is snel gemaakt. Negen kilometer later en door en door koud zak ik heerlijk achterover in de auto. Met de verwarming op ‘heet’, mijn stoelverwarming op ‘high’ en met de natte schoenen en sokken onder me kom ik langzaam weer tot mezelf. Het was een heerlijke dag met veel indrukken en leermomenten in dit ‘schuldige landschap’. De volgende keer moeten we alleen wat eerder op de dag beginnen zodat we voor donker weer bij de auto kunnen zijn!