We starten onze wandeling op een historisch punt waar ooit de ‘schilderachtige borg van de machtige familie Van Ewsum’ stond. Ewsum of De Oort is een voormalige borg (versterkte burcht) bij Middelstum, waarvan tegenwoordig slechts de kenmerkende gevechtsskoepel uit 1472 en één van de schathuizen (van oorsprong veestallen) zijn overgebleven. De borg wordt gezien als het stamslot van de familie Van Ewsum, maar dit is niet helemaal zeker. Wat wel zeker is, is dat de borg voor het eerst wordt vermeld in een oorkonde uit 1371. Een oorkonde (of charter) is een schriftelijke weergave van afspraken, stammend uit de Middeleeuwen, en diende als bewijsstuk voor gemaakte afspraken. Veel oorkonden zijn zo goed bewaard gebleven, omdat zij voor latere eigenaren het bewijs van eigendom van een stuk grond of een recht vormden.
Geschutskoepel (foto: IK)
Waarschijnlijk was Ewsum oorspronkelijk een steenhuis, een vroege vorm van een burcht wat eruit ziet als een bijna vierkant bakstenen gebouw met zijden van 9 tot 12 meter lang. Zo’n steenhuis had vaak minstens drie verdiepingen, waarbij de ingang zich altijd bevond op de eerste etage die kon worden bereikt via een trap die weer kon worden verwijderd. Veiligheid bovenal naar een ontstane behoefte ten tijde dat de landadel steeds meer macht en rijkdom vergaarde. Landadel is de adel die actief hun landgoederen beheren of dienstdoen in het leger of het bestuur. De hofadel daarentegen was een groep edellieden die rond het hof verkeerde. De naam Ewsum wordt gezien als een samentrekking van “Ewes heem/heim” (woonplaats), maar volgens de geschiedenis noemde Ewe’s familie zich ‘Ewesma’. Dit is logisch wanneer je je bedenkt dat in Noord-Nederland de uitgangen -ma of -sma vaak aangeven hoe de vader van de naamdrager heet. Zonder verder op de details in te gaan is de betekenis van de ‘patroniem’ (vadersnaam) -ma: iemand van het erf van….., dus zoon of dochter van…… Om de familienaam voor uitsterven te behoeden is er zelfs ooit als huwelijkse voorwaarde afgedwongen dat de bruidegom de naam van zijn bruid (en enig dochter van) zou aannemen. Waarschijnlijk geen probleem, want de familie Ewesma was één van de invloedrijkste Ommelander geslachten van de 14e tot de 16e eeuw. We laten de borg echter even voor wat het is, want er moet tenslotte eerst iets gepresteerd worden ;).
We lopen in een royale boog om Middelstum, waarbij we de kerktoren steeds zien en ook horen alsof we gewaarschuwd worden niet te ver af te dwalen. Middelstum (Gronings: Milnsum), een plaats in de gemeente Loppersum, ligt aan het Boterdiep. Het is niet bekend wanneer Middelstum zelf is ontstaan, maar in 1660 werd het Boterdiep, een belangrijk kanaal voor de trekvaart, doorgetrokken vanaf Bedum naar Kantens via Middelstum. Deze vaarverbinding werd later erg belangrijk voor het dorp, het maakte de ontwikkeling van een oliemolen, een zaagmolen, een zuivelfabriek en een steenfabriek ter plekke mogelijk.
Op het Delpad (foto: IK)
We lopen over een zogenaamd ‘delpad’ (del of delle betekent laagte) langs het Westerwijtwerdermaar. Deze maar (Groningse naam voor een waterloop) is waarschijnlijk een overblijfsel van een in de Middeleeuwen gegraven waterverbinding tussen de rivieren Hunze en Fivel.
Westerwijtedermaar (foto: RK)
Onderweg voert de weg ons over een ‘hoogholtje’, de Groningse naam voor een hoge vaste voetbrug, hoog genoeg om schepen te laten passeren. Deze brug ligt er pas sinds 2015. Onno van Ewsum bouwde heel veel eerder (rond1489) een molen, ‘Ol kaast’, aan de ‘dorpskant’ van het Boterdiep. Er moest dus een bruggetje gebouwd worden om de boeren, die met paard en wagen van het land kwamen, de mogelijkheid te geven om met de zakken graan op de schouders over het bruggetje naar de molen te lopen. Dat waren nog eens tijden! Pas in 1855 werd de molen afgebroken en aan de ‘goede’ kant van het water herbouwd, waardoor het bruggetje overbodig raakte en het niet meer werd onderhouden.
Hoogholtje (foto: IK)
Een steile opgang leidt ons over de brug naar de weg richting Toornwerd (Gronings: Doord), een nabij gelegen plaatsje op een deels afgegraven vijf meter hoge wierde. Deze plaats wordt al vermeld in de tiende eeuw als Thornvurd, wat vertaald kan worden als ‘ een met doornen begroeide wierde’. Volgens een begin-19e-eeuws verslag groeiden er toen nog steeds doornen op de wierde en ook nu zien we veel bramen, of vallen zulke struiken niet onder de bedoelde doornen?
Met doornen begroeid (foto: IK)
Het eeuwenoude kerkpad, waarop we lopen, vormt de oorspronkelijke verbinding van Toornwerd met Middelstum. Langs dit pad en de ossengang verderop vinden we overal borden met gedichten die ‘het prachtige landschap bezingen’. Deze borden maken deel uit van de ‘Grunniger Toal’ route, een gedichtenroute met bordjes die al weer door mos bedekt raken en met verzen in het ‘Grunnings’ over boerengewoontes en ‘ainzoamhaid’ en meer. Bijzonder, al zijn ze wel overwegend treurig.
Grunniger Toal Route (foto’s: RK)
Ik lees dat het geheim van Toornwerd is dat het er zo kalm is, het doorgaande verkeer is met name gericht op wandelaars. Het Oude Kerkpad brengt je vanuit Middelstum met een bruggetje over het Boterdiep naar de Ossengang in Toornwerd. Aan de andere kant slingert het landelijke Doorderpad verder naar Kantens. Het leven is hier, volgens het artikel, nog heel gewoon.
Begraafplaats Toornwerd (foto: RK)
Toornwerd is een soort radiaal wierdedorp, dus het is niet moeilijk bij het hoogste punt te komen. Omringd door bossen ligt hier een begraafplaats met in het midden een statige klokkentoren uit 1894. Een grappig detail is dat er in deze toren nog een klok uit 1622 hangt welke is gemaakt door de schoonvader van één van de Ewsum dames. De klok wordt elke zaterdag geluid. Op deze begraafplaats stond ooit ook een kapel, gesticht door iemand van de Ewsum familie (Toornwerd was toentertijd een zelfstandige parochie), maar deze was dermate in verval dat hij in al 1818 gesloopt werd. De kapel werd dan ook niet meer gebruikt omdat Toornwerd bij Middelstum werd gevoegd na de Reductie van Groningen (1594), toen alle andere religies dan het protestantisme werden uitgebannen. De inwoners van Toornwerd moesten nadien over het ons inmiddels bekende kerkpad naar hun nieuwe gebedshuis lopen
Prachtige bloementuin (foto: IK)
Inmiddels hebben we onze kleine zeven kilometer erop zitten en doemt de borg weer op aan de horizon. Het borgterrein is vrij toegankelijk en bij de theeschenkerij is het heerlijk bijkomen. Nadat we onze dorst gelest hebben, willen we het borgterrein zelf graag verkennen. Tenslotte wordt er gezegd dat je hier 300 jaar geschiedenis kunt aflezen aan het bijzondere tuinlandschap. Lyrisch worden de eeuwenlang gesnoeide majestueuze lindebomen beschreven die daardoor de vorm van immense kandelaars hebben aangenomen. Daarnaast vind je op het terrein een groentetuin, een kruidentuin (waarvan de kruiden gebruikt worden in de theeschenkerij), een boomgaard, een bloementuin en een op de zon gelegen fruitmuur. Alles ingericht volgens de principes van het tuinieren anno 1800. Kon minder 🙂
OP REIS 