Wat betekent het begrip abstract? Abstract is iets dat je niet direct kunt zien of waarvan je niet direct ziet wat het voorstelt. Abstract is daarmee het tegenovergestelde van concreet. Een abstract begrip is b.v. liefde. Liefde kun je niet direct zien, maar liefde is wel een begrip waar veel concrete dingen bij horen. Denk maar eens aan het geven van een zoen.

Het werkwoord abstraheren is afkomstig van het Latijnse woord abstráhere. Dit betekent ‘weglaten’. Meestal gaat het dan om het weglaten van alle onbelangrijke informatie. Ga je dan niet te ver? Ter illustratie lees ik over het volgende ‘probleem/raadsel’: ‘Stel er is een kamer in een flatgebouw op de derde verdieping met daarin één lamp. De lamp wordt bediend door één van drie schakelaars in de hal op de begane grond. Je moet erachter komen welke van de drie schakelaars dat is, maar je mag maar één keer naar boven lopen om te kijken, wat de lamp doet.’ Dit blijkt helemaal niet gemakkelijk op te lossen! Ik moet zeggen dat ik vast te moeilijk denk of misschien niet ver genoeg doordenk? Het probleem is dat je er meestal niet bij nadenkt dat een lamp meer kenmerken heeft dan alleen maar ‘aan’ of ‘uit’, want wanneer je je realiseert dat een lamp behalve licht ook warmte afgeeft als hij aanstaat, is de oplossing niet zo moeilijk meer. Weet je het al? Je zet eerst schakelaar 1 aan, wacht een poosje, zet schakelaar 1 uit en zet schakelaar 2 aan waarop je naar boven loopt. Als de lamp brandt, is het schakelaar 2. Is de lamp uit, maar nog wel warm, is het schakelaar 1. In het overblijvende geval (uit én koud) is het dus schakelaar 3. Het teveel abstraheren van de lamp (alleen ‘aan/uit’) bemoeilijkt in dit geval het vinden van de oplossing.

Toch heeft Michelangelo ooit al gezegd: ‘Schoonheid ontstaat door de zuivering van overtolligheden.’ Heeft hij daarmee misschien al een heel vroege knipoog gemaakt naar de abstracte kunst……? De abstracte kunst wordt namelijk vaak de kunst van het weglaten genoemd, hoewel de werkelijkheid meestal nog wel te herkennen is. Hoe anders is dat bij abstracte fotografie, want bij abstracte fotografie laat je de realiteit meestal helemaal los. Je gebruikt kleuren, lijnen en andere vormen om een bepaalde emotie los te maken of een idee te visualiseren. Interessant gegeven!

Bij abstracte kunst, ook wel non figuratieve kunst, is er geen duidelijke verwijzing naar onderwerpen uit de omringende wereld te herkennen, ook al heeft de kunstenaar zijn werk vaak wel een titel uit de werkelijkheid gegeven. Zoals gezegd gaat het nu om lijnen, vlakken, punten, kleuren en licht, ruimte en vormen in een bepaalde kunstzinnige ordening. Natuurlijk komen deze elementen ook voor in realistische of figuratieve werken, maar dan houden deze elementen verband met het onderwerp en sluiten ze aan bij de waarneming daarvan. Bij een abstracter schilderij wordt de werkelijkheid minder belangrijk en ligt de nadruk juist op de beeldende elementen zelf.

‘Untitled’ – Kandinsky uit 1910 (bron: internet)

Het was Wassily Kandinsky die in 1910 het eerste abstracte schilderij maakte, althans hij vertelde iedereen dat hij abstractie had uitgevonden. Of dat klopt is een ander verhaal. Zo zette Kazimir Malevich oudere jaartallen op zijn schilderijen om de eerste abstracte schilder te lijken. Het is ook eigenlijk niet zo belangrijk. Belangrijker is dat verschillende kunstenaars tussen 1910 en 1920 bezig waren om hun werken steeds abstracter te maken.

‘De Rode Boom’ – Mondriaan (bron; internet)

Eén van de belangrijkste figuren in de (abstracte) kunstgeschiedenis van de 20e eeuw is wel Piet Mondriaan (1872-1944). Zijn werken met zwarte horizontale en verticale lijnen en vlakken in de primaire kleuren (rood, geel en blauw) en de ‘niet-kleuren’ (zwart, wit)  zijn tegenwoordig wereldberoemd. Toch begon Mondriaan zijn loopbaan met realistische landschapsschilderijen. Aan het begin van de twintigste eeuw werden zijn landschappen echter gedurfder in lijn en kleur. In ‘de Rode Boom’ (een van zijn beroemdste vroege werken uit 1910) schilderde Mondriaan een vuurrode boom in een kobaltblauwe setting. Met dit soort kleurexperimenten verliet hij voorgoed zijn eerdere, naturalistische stijl en is hij definitief de weg naar de abstractie ingeslagen.

‘Compositie no II’ – Mondriaan (bron: internet)

Mondriaan bleef zoeken naar de essentie van zijn beleving en het vinden van harmonie in zijn werk. Rond 1920 vindt Mondriaan dan zijn definitieve vorm. Hij wil met zijn composities van primaire kleuren, horizontale en verticale lijnen en egale kleurvlakken een gevoel van harmonie oproepen, dat verbonden is met het grotere kosmische evenwicht. Hij wil absolute ‘schoonheid’ creëren. Zijn werken zijn nu geheel abstract, maar eigenlijk is er niets veranderd ten opzichte van zijn landschappen. Mondriaan blijft zoeken naar harmonie, waarbij ieder werk opnieuw een zoektocht is naar een balans tussen kleurvlakken en lijnen. Alleen door deze goed op elkaar af te stemmen vond Mondriaan de puurheid waar hij naar op zoek was.

Ik lees en heb inderdaad ook vaak gehoord dat één van de meest voorkomende reacties op abstracte kunst zoiets is in de trant van: ‘mijn zes jaar oud zou dat gemaakt kunnen hebben’. Dat lijkt misschien zo, maar het is ontegenzeggelijk een feit dat je abstracte kunst moet leren begrijpen. Al is het volgens sommigen eigenlijk heel gemakkelijk en is het enige wat je nodig hebt een open geest en en grote verbeeldingskracht. Daar ontbreekt het mij niet aan, dacht ik……..

Om zelf ook eens te experimenteren met ‘abstract’ kom ik uit bij de abstracte fotografie. Tenslotte zijn ook hier vormen, lijnen en kleuren alles wat je overhoudt als je al het herkenbare uit  een foto weghaalt. Een abstracte foto moet wel altijd een krachtig beeld zijn dat visueel prikkelt en een emotionele reactie bij de kijker uitlokt. Abstracte fotografie is ook een instinctieve kunst. Waardoor wordt jouw aandacht getrokken en welke emotie roept dit op? Leer meer te zeggen door minder te laten zien. Het klinkt zo eenvoudig, maar de praktijk is zoals gewoonlijk ingewikkelder. Gelukkig worden er handvaten gegeven :0.

Als eerste is er de vorm. De vorm is vaak het eerste waardoor je aandacht naar een bepaald onderwerp wordt getrokken.

Dan kleur…. Kleuren spelen een belangrijke rol, niet alleen om de aandacht van een kijker te trekken, maar ook om die aandacht vast te houden. In abstracte fotografie wordt veel gewerkt met oververzadigde en intense kleuren en er wordt vaak gebruikgemaakt van sterke kleurcontrasten. Hmmmm.

‘Kleurenpracht op ijzer’ (bron: internet)

Helaas nog geen eigen foto’s, het vraagt toch iets meer aandacht 😉

Tenslotte spelen lijnen ook een belangrijke rol, want lijnen kunnen de blik door het beeld sturen om zo de aandacht vast te houden of om eventueel de aandacht te sturen naar het belangrijkste onderdeel van de foto. Het moge duidelijk zijn dat het maken van zulke abstracte foto’s veel oefening en misschien (nog) meer verbeeldingskracht vraagt. Het is een andere benadering van de wereld om je heen.

Hoe je dan naar het resultaat moet kijken……. ‘Je laat je ogen over het schilderij dwalen. Je slingert van hoek naar hoek, van boven naar beneden. Je laat je onderdompelen in het oppervlak en laat je ogen dansen over het kunstwerk. Je zou niet moeten proberen om het uiterlijk van het schilderij (of de foto) in je op te nemen, want je zou moeten toestaan dat het werk je meesleurt. Laat je emoties, herinneringen en gedachten de vrije loop. Laat je ogen ontspannen. Heb geen verwachtingen, maar laat je meenemen. Onderzoek de kleuren, patronen, vormen, materialen, het oppervlak, de werking het reliëf, enzovoort. Neem je tijd en laat het schilderij tegen je ‘spreken’.’ Wow, dat klinkt fantastisch toch? Heb je met deze oefening al een titel voor bovenstaande foto gevonden?

Het lijkt me zeker de moeite van het onderzoeken waard of abstract me inderdaad pakt.