Voordat je begint met het analyseren van schilderijen, moet je één ding in gedachten houden: kunst is gemaakt door mensen en voor mensen. Een kunstenaar maakt zijn kunstwerk omdat hij gedachten, beelden of emoties over wil brengen. Elk schilderij heeft daarom een eigen betekenis. Toch zal lang niet iedere toeschouwer er hetzelfde uithalen,  want het kijken naar en het interpreteren van kunst blijft tenslotte een subjectief iets. Met deze introductie beginnen we aan onze lezing van vandaag. Onze docent vervolgt met de vraag om een eenduidige definitie te verwoorden voor het begrip kunst. Een onmogelijke opgave, al worden wel kernwoorden genoemd als creativiteit, emotie, schoonheid en vaardigheid. Er bestaat geen algemeen geaccepteerde definitie van kunst. Wat wel en niet onder ‘kunst’ wordt verstaan is cultuur specifiek en tijdgebonden. Ook binnen eenzelfde cultuur kunnen opvattingen over kunst veranderen, want er ontstaan immers telkens nieuwe genres en er ontwikkelen zich steeds nieuwe kunstvormen. De meest algemeen geaccepteerde definitie luidt dan ook: kunst is het product van creatieve menselijke uitingen, onder meer: schilderen, tekenen, fotografie, grafiek, beeldhouwen, moderne media, theater, muziek en zang, dans, film, bouwkunde of architectuur, literatuur en poëzie. Mooier vind ik zelf: kunst is het vermogen om dat wat in geest of gemoed leeft of gewekt is, op zodanige wijze tot uiting te brengen, dat het kan ontroeren door schoonheid. Al is schoonheid betrekkelijk en is dit natuurlijk ook weer een subjectief gegeven. Oef, aandacht erbij houden!

‘My wife and my mother in law’ (bron: internet)

Als voorbeeld kijken we naar een optische illusie. Een optische illusie (gezichtsbedrog) is iets wat het oog waarneemt dat door de hersenen anders geïnterpreteerd wordt. Een genre van de schilderkunst, wat opzettelijk nastreeft dat de kijker vals voor echt aanneemt, wordt ‘trompe-l’oeil’ genoemd. Wij kijken naar ‘my wife and my mother in law’ van de Britse cartoonist William Ely Hill. Volgens Hill zie je of het gezicht van je vrouw of het gezicht van je schoonmoeder, maar nooit de twee gezichten tegelijkertijd. Recent onderzoek heeft uitgemaakt dat welk gezicht je het eerst ziet iets te maken heeft met je eigen leeftijd. Durf je het aan?

(bron: internet)

Vervolgens krijgen we een kunstwerk te zien zonder verdere informatie. Hoewel geldt dat hoe minder achtergrondinformatie je hebt over de bekende schilders, schilderstijlen en  kenmerken van de verschillende stromingen, hoe moeilijker het wordt om kunst te interpreteren (kunst kijken en bespreken gaat gemakkelijker als je enige theoretische kennis hebt) is het eveneens belangrijk om ‘blanco’ (met een schone lei) naar iets te kijken, zonder voorkennis waardoor je wordt beïnvloed. Grappig genoeg lees ik een artikel waarin wordt geschreven dat kunstenaars voorafgaand en tijdens hun werk een intentie hebben gehad waaruit een concept is voortgevloeid, wat op zijn beurt weer heeft geresulteerd in een kunstwerk. Dat kunstwerk krijgt, volgens de schrijver, weer een nieuwe betekenis door en van de beschouwer. Iedere beschouwer heeft een eigen blikveld, een eigen voorkennis en eigen associaties en interpretaties, waardoor het kunstwerk een nieuwe betekenis, een nieuwe waarheid, krijgt die niet meer of minder waar is. Je kunt dit beeld misschien zien als onze eerste oefening in kijken, waarnemen en analyseren?

Kreten als ‘creatief met een fiets’, ‘hert met groot gewei’, ‘stier’ en zelfs ‘pinguïn’ klinken door de zaal. De schaduw speelt een hele belangrijk rol als je het laatste dier wilt herkennen ;). Het beeld is bewust zo gefotografeerd door de maker zelf, net zoals het feit dat hij (de spanning stijgt) de zogenaamde ‘gevonden voorwerpen’ deze keer niet naar de achtergrond wilde duwen om ze als het ware onzichtbaar te maken. De bedoeling was juist om hier de aandacht te leggen op zowel de dierenkop zelf als op de materialen waaruit de sculptuur werd gemaakt. Dit moet dan iets extra’s aan het kunstwerk geven. Gelukt? Maakt het dan ook nog iets uit wanneer je weet dat het hier gaat om het beeld ‘de stierenkop’ van Pablo Picasso? Deze wetenschap kleurt vast je oordeel, het mijne in elk geval wel. Picasso was tenslotte één van de belangrijkste kunstenaars van zijn tijd.

Wist je trouwens dat van het kijken naar kunst je niet alleen iets leert over die kunst, maar dat het ook inzicht kan geven in geneeskunde, wiskunde en zelfs cognitieve psychologie? Een arts moet b.v. een patiënt goed kunnen observeren, maar nauwkeurig beschrijven wat je ziet is moeilijker dan je denkt. Er is nu een workshop ontwikkeld waarin een student een kunstwerk observeert en vervolgens zo goed mogelijk beschrijft aan zijn groepsgenoten die het niet zien. Het gaat dan om formele vormbeschrijvingen die later getekend moeten worden. Als voorbeeld wordt een sneeuwpop genoemd die beschreven moet worden als drie witte cirkels boven elkaar, waarvan de bovenste kleiner is, want op deze manier moeten zij in hun vak ook een tumor beschrijven. Je leert op deze manier zeker goed kijken (en goed luisteren), de getekende feedback kan meedogenloos zijn (hahaha).

‘De burgers van Calais’ (bron: internet)

De tijd tikt door en voordat onze eerste sessie erop zit moeten we in elk geval nog even  kijken naar het beeld ‘de burgers van Calais’ van August Rodin. Rodin verbeeldt hier een scène uit het begin van de honderdjarige oorlog (1337-1453) tussen Engeland en Frankrijk. In 1347 werd de stad Calais elf maanden lang door de Engelsen belegerd. Op een gegeven moment was de honger zo groot dat zes mannen, enkel gekleed in een dun hemd en met een strop op de nek, de sleutel van hun stad aan de Engelse koning overhandigden. Hiermee hoopten zij op een barmhartige houding van de belegeraars. Volgens het verhaal slaagden zij in hun opzet.

Het is belangrijk om het beeld vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Loop er omheen en zie hoe de emotie die het beeld oproept veranderd. Voor ons is dit op zich niets nieuws. Vanuit de fotografie werd ons ook al geleerd om meerdere standpunten in te nemen teneinde je onderwerp vast te leggen. Nu ligt het accent meer op de rust in jezelf. Je hoofd moet leeg zijn, zodat je open kunt staan voor het schilderij of kunstwerk. Je moet nieuwsgierig zijn naar een kunstwerk wil je er goed naar kunnen kijken. Nieuwsgierigheid kan ontstaan omdat je iets erg mooi vindt, maar ook juist doordat iedereen lovend is over een kunstwerk, terwijl jij er gewoonweg niets in ziet. Je kunt dan uit nieuwsgierigheid op zoek gaan naar redenen waarom anderen wél laaiend enthousiast zijn.

Dit was een eerste kennismaking in het traject ‘kijken is een kunst’. We gaan verder met het ontdekken van associaties m.b.t. de kunst, het stellen van vragen die weer moeten leiden tot andere vragen met als doel tot inzicht te komen. Kunnen we wel leren kijken naar kunst zonder te oordelen? Echt kijken is inderdaad een kunst!