Het is ondertussen alweer ruim een week geleden dat wij, in een klein gezelschap, een speciaal bezoek mochten brengen aan het Ir. D.F. Woudagemaal. Speciaal vanwege het feit dat er op dat moment geen andere bezoekers aanwezig zijn opdat wij in alle rust foto’s kunnen maken van en in dit grootste nog werkende stoomgemaal ter wereld.

Het Woudagemaal vanaf het water (foto: RK)

Stoomgemalen zijn vanaf het eind van de 18e eeuw in Nederland in gebruik. Om precies te zijn werd de eerste stoompomp in 1787 ingezet in Rotterdam en wel in de Blijdorpse polder in het noorden van de stad, waarnaar de wijk Blijdorp en de Diergaarde Blijdorp zijn genoemd.  Een Rotterdamse horlogemaker, Steven Hoogendijk, kreeg toestemming van het polderbestuur om een stoomgemaal te bouwen. Het debiet, de hoeveelheid water dat per tijdseenheid getransporteerd wordt, bedroeg een kleine 50.000 liter per minuut. Het nieuwe stoomgemaal kon meteen aan het werk. Verschillende wijken hadden in datzelfde jaar te kampen met grote wateroverlast. Door verbindingen te maken met het nieuwe stoomgemaal kon het overtollige water binnen anderhalve maand worden weggepompt. De boeren vonden de kosten voor het gemaal echter te hoog, waardoor het in 1791 alweer werd ontmanteld. Het succes bleek wel groot genoeg om deze manier van pompen in andere delen van Nederland te proberen, want dit maakte de aanpak van grotere projecten mogelijk. Zo maalden de stoomgemalen Leeghwater, Cruquius en Lynden tussen 1849 en 1852 de Haarlemmermeer leeg en waren de stoomgemalen Spaarndam en Halfweg noodzakelijk om datzelfde meer daarna in te polderen.

Het stoomhuis (foto: RK)

Wat is er gebeurd met al deze gemalen? Het gemaal bij Halfweg (1852) is nog steeds het oudste, werkende stoomgemaal. Cruquius (1849) was ooit het grootste stoomgemaal ter wereld, maar bezit nu geen stoomketels meer en Lynden (1849) is omgebouwd tot een dieselgemaal, evenals Leeghwater (1845) en Spaarndam (1844). De bloeitijd van de stoomgemalen lag in de 19e eeuw, maar in 1920 werd het Woudagemaal nog gebouwd met een debiet van maar liefst vier miljoen liter water per minuut! Om het een en ander in perspectief te zetten: het Woudagemaal kan in 48 uur het hele Sneekermeer leegpompen en een Olympisch zwembad in 35 seconden…………

Aan de muur (foto: IK)

Dit gemaal werd geopend door koningin Wilhelmina en had als taak overtollig water vanuit Friesland in de Zuiderzee, later het IJsselmeer, te pompen. Gedurende de winters daarvoor stonden grote delen van Friesland onder water, waarop besloten werd een stoomgemaal bij Lemmer te bouwen om de overlast tegen te gaan. Het gemaal is vernoemd naar Ir. Dirk Frederik Wouda, die destijds, als hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat, verantwoordelijk was voor de stijl en de uitvoering van het gebouw. Vroeger heette het gemaal het Stoomgemaal Tacozijl, het ligt vlakbij het buurtschap Tacozijl, maar sinds 1947 draagt het de naam van de ontwerper als dank voor zijn werk. In 1966 nam het elektrische Hooglandgemaal in Stavoren de werkzaamheden grotendeels over, maar als de spuisluizen bij Harlingen en Dokkummer Nieuwe Zijlen en het elektrisch Hooglandgemaal in Stavoren het water niet meer kunnen afvoeren, wordt het Woudagemaal nog steeds ingezet om het teveel aan water weg te pompen. Tijdens de laatste storm van ruim een week geleden heeft het gemaal nog zes dagen gedraaid omdat de wind verkeerd stond voor Stavorense gemaal.

Smering (foto: IK)

Wij worden opgehaald van de parkeerplaats en lopen achter onze gids het gebouw binnen. Het is een imposant gebouw, ontworpen door Wouda zelf, in de stijl van het zogenaamde Rationalisme, een voorloper van de Amsterdamse School. Het rationalisme is een reactie op de stijlen van eind 19e eeuw en wil de functie en constructie van een gebouw duidelijk zichtbaar maken. In Nederland wordt deze stroming voornamelijk verbonden aan Berlage (Beurs van Berlage in Amsterdam). Gebruik van bakstenen, zichtbaar dragend metselwerk, ijzeren constructies, betonnen balken en bogen zijn belangrijke kenmerken. Ornamenten worden zoveel mogelijk vereenvoudigd of helemaal achterwege gelaten. Regelmaat en eenheid voeren de boventoon. De website brengt het lyrisch: ‘Stalen spanten, het gebruik van natuursteen, eikenhout, uitgekiende kleuren en veel sierranden zorgen er samen voor dat de machinehal van het Woudagemaal het gevoel geeft alsof u een kathedraal binnenloopt.’ Dat gevoel heb ik er niet helemaal bij, maar het is ontegenzeggelijk indrukwekkend.

Alles heeft een eigen kleur (foto: RK)

Onze gids moet duidelijk wennen aan zijn ‘nieuwe’ functie. Deze keer geen aandachtige toehoorders, maar mensen die voornamelijk oog hebben voor de vormen, kleuren, diepte en lijnen die de ruimte laat zien. Zodra iemand van ons even opkijkt, staat hij onmiddellijk klaar om zijn verhalen te vertellen. Hij weet er dan ook erg veel van. Het is boeiend hem te horen vertellen dat de bouw pas is begonnen in 1916, terwijl het ontwerp al twee jaar eerder klaar was. Er waren echter geen bouwmaterialen voorhanden als gevolg van WOI en ook het weer zat vaak niet mee. In 1918 was de schoorsteen klaar, maar negen dagen later was het mis toen de bliksem insloeg. De schoorsteen bleek dermate beschadigd dat hij helemaal afgebroken moest worden. Grappig is te weten dat de schoorsteen op 7 augustus dit jaar haar 100ste verjaardag viert. Amateur kunstenaars mogen die dag een schilderij maken met de schoorsteen als middelpunt. Aan het eind van de dag zal de zoon van de schoorsteenbouwer een lezing geven over de schoorsteen zelf. Het gemaal zelf viert haar honderd jarig jubileum pas volgend jaar.

‘Stilleven’ (foto: RK)

Hij vertelt verder dat het gemaal gemiddeld zo’n 12 tot 14 keer per jaar werkt. Gelukkig dient het niet alleen als hulpgemaal. De 60 meter hoge schoorsteen is bijvoorbeeld een herkenbaar baken voor schippers op het IJsselmeer en daarnaast zijn het gebouw en de stoommachines trekpleisters voor architectuur- en stoomliefhebbers. Het gemaal is sinds 1977 een beschermd monument en staat vanaf 1998 op de werelderfgoedlijst van UNESCO. Werelderfgoed is ‘cultureel en natuurlijk erfgoed dat wordt beschouwd als onvervangbaar, uniek en eigendom van de hele wereld, en waarvan het van groot belang wordt geacht om te behouden.’ Nederland heeft tien erkende werelderfgoederen. Ze vertellen ‘op bijzondere wijze het verhaal van Nederland en de Nederlanders op het gebied van waterbeheer, burgersamenleving en (land)ontwerp.’ Hieronder vallen, voor mij, slechts een paar bekenden, zoals de Waddenzee (2009), de grachtengordel van Amsterdam (2010) en nu dus ook het Woudagemaal. Nog maar zeven te gaan :).

Het werk zit erop (foto: RK)

De tijd vliegt voorbij en de volgende groep komt binnen druppelen. Het is gedaan met onze rust en ruimte, het gewone leven dringt weer binnen in onze ingetogen, haast serene wereld. Met vele gemaakt foto’s als tastbaar bewijs bedenk ik dat het vast de moeite waard is om nog eens terug te komen als het gemaal daadwerkelijk onder stoom staat. Dat moet een surrealistisch beeld geven. Alhoewel …… onze gids eindigt zijn verhaal met het weetje dat echte stoom of waterdamp onzichtbaar is. Volgens hem is het een veel voorkomend misverstand dat de (zichtbare) stoomwolken ‘stoom’ genoemd worden, terwijl het in werkelijkheid wolken van zeer fijne waterdruppeltjes zijn.

Hoe het ook zij, stoom en water blijven intrigeren in welke hoedanigheid dan ook.