Opeens is het heerlijk weer, de wind is gaan liggen en de regen sputtert nog een beetje na terwijl de wolken openbreken. Ideale omstandigheden voor een ommetje. Onze keus valt deze keer op Godlinze (Gronings: Glins of Glinz) vlakbij Delfzijl.

Godlinze (foto: IK)

Godlinze ligt op een gave, hoge wierde met een ‘goed ontwikkelde radiale structuur’, d.w.z. dat het geheel eruit ziet als een wagenwiel.  De wierde is rond de 2e eeuw voor Christus ontstaan op een oeverwal van de inmiddels dichtgeslibde Fivelboezem, de verwijde monding van de rivier Fivel in het noordoosten van de provincie Groningen. Doordat de wierde door de bewoners continu werd opgehoogd, ontstond er een hoogte van iets meer dan zes meter (6,22 meter), waarmee Godlinze één van de hoogste wierden van Groningen is.

Nu weten we langzamerhand al veel over wierden en het omringende landschap, maar van het dorp Godlinze had ik eigenlijk nog nooit gehoord. Waar zou de zo wonderlijke naam vandaan komen? Hierover bestaan verschillende verhalen. De naam van het dorp komt voor als ‘Godlevingi’ op een goederenlijst van klooster Werden in het Ruhrgebied. Dit klooster heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van het ‘Heilige Roomse Rijk’ in de vroege middeleeuwen en haar archieven zijn grotendeels bewaard gebleven. Godlinze zou afgeleid zijn van een persoonsnaam want ‘Godlevingi’ betekent, volgens deze aanhangers, letterlijk ‘de lieden van Godlev’, waarbij Godlev vermoedelijk een leidende figuur uit de adelstand was. Anderen geloven dat ‘Godlevingi’ beter vertaald kan worden als ‘de plek waar Godlev woont’. Godlev is in dit geval dan een Keltische godheid. Nu kenden de Kelten wilswaar een groot aantal goden en daarnaast hadden veel clans en/of plaatsen ook nog vaak hun eigen beschermgod, maar de naam Godlev heb ik in dit verband niet kunnen vinden. Misschien staat het gewoon toch voor ‘de leeuw (= lev) van God’ en verwijst het daarmee inderdaad naar een heldhaftig man? Het meest aansprekende verhaal is, voor mij, het verhaal dat de inwoners van het dorp ooit enorme honger hebben geleden tijdens een watersnood. Wonderlijk genoeg spoelden er toen erwten (linzen) aan, hetgeen de bewoners zagen als een geschenk van God. De naam is een herinnering aan deze gebeurtenis. Duidelijk toch? 🙂

We beginnen onze wandeling bij het ‘Gloepke’. Dit kerkpad is de locatie van een oud ‘Glinzer’ volksverhaal over ’t peerd zonder kop’. Het paard van de lokale melkrijder graasde hier tussen de heggen, waardoor de kinderen alleen zijn rug konden zien en niet zijn ‘kop’. Terwijl we nu over dit, naar later blijkt één van de vele, kerkpad(en) lopen verwacht ik haast het achterstuk van een paard te zien …….. helaas ………. er is niets te bekennen.

Bloeiende kamille (foto: IK)

We vervolgen onze weg door de Peperstraat, de binnenste weg rond de kerk en de oudste buurt van Godlinze. Hier woonden vroeger voornamelijk ambachtslieden zoals ververs, schoenmakers, wevers en leerlooiers. Via deze binnenste ring lopen we door naar de buitenste ring, de vroegere ossenweg, en lopen we verder een weiland in. Dit weiland was ooit gemeenschappelijk (wierde)bezit waarop het vee kon grazen bij hoog water. Was het gebied om de wierde droog, dan liep het vee vanaf dit weiland de wierde af, de meeden (buitendijkse graslanden) op. Deze locatie werd ook lang ‘het oude hof’ genoemd omdat het deel uitmaakte van het borgterrein. Over de borg van Godlinze zelf is weinig informatie. De borg wordt voor het eerst genoemd in de 16e eeuw en wordt dan omschreven als: ‘de borg met schuur en het heem daarachter met singel, grachten, hoven, geboorten en plantages….en verder 23 grazen land om de borg.’ Ter verduidelijking: één gras is de hoeveelheid gras die nodig was voor een koe en bedroeg iets minder dan een halve hectare. Dit komt dus neer op twee koeien per hectare, terwijl tegenwoordig drie of meer koeien per hectare worden gehouden. Uiteindelijk wordt de borg ergens tussen 1730 en 1753 gesloopt. Het borgterrein is tegenwoordig vrijwel niet meer als zodanig te herkennen. Een verstopt stukje sloot achter de huizen aan de Hoofdweg verraadt de aanwezigheid van een vroegere gracht rondom de borgstee, althans zo wordt ons later verteld door een dame die ons uitgebreid zal rondleiden in de kerk van het dorp, de Pancratiuskerk.

Toegang tot de kerk (foto: RK)

Vermoedelijk heeft er op de plek van de huidige kerk een houten voorganger gestaan, maar omstreeks 1100 komt er een kerk van tufsteen. Tufsteen, tuf of tuffiet is een sedimentair gesteente van vulkanisch materiaal; vulkanoklastisch gesteente. Tufsteen begint als as, uitgespuwd door een vulkaan en verhardt dan tot gesteente. In Nederland zijn en waren geen vulkanen, maar net over de grens in Duitsland waren er wel vulkanen actief, die tuf hebben uitgestoten. De restanten daarvan vinden we in ons land terug en dus ook in deze kerk. De uitbreiding in baksteen volgt in de 13e eeuw. Hier is heel mooi de ontwikkeling van tufsteen naar kloostermoppen en tenslotte naar baksteen te zien. Kloostermoppen, ook wel kloosterstenen of monniksstenen genoemd, zijn middeleeuwse bakstenen. Ze waren veel groter dan de huidige bakstenen en werden vooral gebruikt, de naam zeg het al, in kloosters, maar ook in kerken en kastelen. Ofschoon het niet helemaal met zekerheid vastgesteld kan worden, wordt er aangenomen dat de monniken aan de bakermat van de baksteenfabricage stonden. Als vuistregel geldt: hoe dikker de mop, hoe ouder, waarbij de oudste stenen hetzelfde formaat als tufstenen hebben. Voor het bakken van de stenen werden kuilen gegraven waarin takkenbossen werden aangestoken. Daarop kwamen de mallen met klei waarop het geheel vervolgens werd afgedekt met zand. Op deze manier werd de klei gebakken. Hoe dichter bij het vuur hoe donkerder de kleur. Ook dit is goed te zien op diverse plaatsen aan de buitenkant van de kerk.

Tufsteen, kloostermop, de deur (foto: IK)

Onze gids vertelt vol trots over deze wetenswaardigheden en vertelt en passant dat de lage dichtgemetselde poort aan de noordkant, volgens haar, geen Noormannen deur is, maar een vrouwendeur. De mannendeur zit aan de andere kant van de kerk. Pas in 1703 mochten man en vrouw samen door de nieuw gemetselde voordeur. De overlevering vertelt daarentegen toch echt dat deze deuren wel door de Noormannen, tijdens hun bezetting van de streek, zijn aangebracht. Door de lage hoogte (anderhalve meter) waren de bewoners genoodzaakt een buiging naar het noorden  (dus naar de Noormannen) te maken bij het verlaten van de kerk. De slimme kerkgangers verlieten de kerk echter achterstevoren en toonden zo hun billen aan hun bezetters, waarmee het eerbetoon een belediging werd. Ik lees ook dat de kleine deur waarschijnlijk een psychologisch trucje vertegenwoordigd. Je ging door een koude (in de schaduw gelegen) kleine deur naar binnen en verliet na ‘de loutering van de preek’ het gebouw door een grote, zonbeschenen deur. Zoveel verhalen, zoveel eigen waarheden ……

Kerken kregen bij hun stichting altijd een patroonheilige mee die de naam gaf aan de kerk en bescherming bood tegen onheil. Op de klok van deze kerk staat dat ze gegoten is in 1435 ‘in honore pancratii’. Pancratius staat in een oude kroniek inderdaad vermeld als  de patroonheilige van Godlinze. Hij zou een martelaar zijn geweest, die tijdens de Christenvervolgingen in Rome werd gedood. Door zijn standvastigheid werd Pancratius vooral de heilige van ‘wat gezworen is’.  Wanneer iemand een valse getuigenis aflegt in de buurt van de relieken van Pancratius wordt diegene gek of zal hij dood neervallen. Geen geringe straf! In het verlengde hiervan werd Pancratius ook de patroon van ridders en de eed van trouw die ze hadden afgelegd.

Uitzicht op de pastorie (foto: IK)

Onze gids vertelt verder over de gracht die rondom de kerk ligt. Hierover liggen twee bruggetjes; eentje naar de ‘heerd’ (de boerderij van de herenboer) en eentje naar het dorp. In het verleden is er waarschijnlijk nog een derde bruggetje geweest, n.l. naar de pastorie. De hiërarchie in het dorp was duidelijk. De herenboer had het meeste geld, dus ook de meeste invloed. Hij koos zowel de schoolmeester als de dominee/pastoor. De schoolmeester moest trouwens wel het orgel kunnen bespelen anders ging de baan aan zijn neus voorbij. In de kerk lag het hoogste gezag uiteraard bij de vertegenwoordiger van de kerk en ook dat moest voor een ieder duidelijk zijn. Daarom had het huis van de schoolmeester twee treetjes naar de voordeur, de heerd vier en de pastorie maar liefst zes! Dat waren nog eens tijden.

De Pancratiuskerk van binnen (foto: RK)

Binnen in de kerk vinden we mooie schilderingen in combinatie met stippen en strepen in natuurlijke kleuren. Het geheel doet haast wat Afrikaans aan. Volgens onze dame zijn dit Moorse en Berberse invloeden opgedaan door reislustigen. De zogenaamde ‘meloengewelven’ vertonen naast een aantal heiligen, waaronder (natuurlijk) Pancratius met zijn zwaard, ook afbeeldingen van vier dieren. Ook nu blijkt weer een lacune in onze (kerkelijke) kennis.

Detail meloengewelf (foto: IK)

Sinds de derde eeuw worden de evangelisten namelijk al aangeduid met vier symbolische wezens. De herkomst van die vier wezens komt uit oude oosterse mythen waarin zij fungeren als bewakers van de vier zuilen waarop de wereld is gegrondvest. Via deze weg komen ze ook in de Bijbel terecht, zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament. Volgens onze gids zijn de dieren  gemakkelijk te onthouden, denk maar aan ELSA, d.w.z. engel, leeuw, stier, adelaar. De engel of gevleugelde mens staat voor Matteus, de (gevleugelde) leeuw is Markus, de (gevleugelde) stier symboliseert Lukas en met de adelaar wordt Johannes bedoeld. Met al deze, voor ons nieuwe, informatie kijk ik toch met andere ogen naar de schilderingen en grafstenen die zijn aangebracht in de kerk.

Grafveld Godlinze (foto: IK)

Ondertussen zijn we aan het eind van onze wandeling, maar we moeten nog een gemist stukje inhalen. We slaan dus af richting het grafveld, want grafvelden blijken een zeldzaamheid in een wierdengebied te zijn Het grafveld van Godlinze, dat even buiten het dorp ligt, stamt uit de overgangsperiode van het heidendom naar het Christendom en bevat de meeste menselijke resten met wapens van heel Noord-Nederland. Tijdens een archeologische opgraving in 1919 (wederom door Albert Van Giffen) werden 74 skeletten en 35 urnen aangetroffen. In Groningen zijn de begraafplaatsen vaak royaal voorzien van grafpoëzie. Hoewel je grafverzen overal kunt tegenkomen, vind je nergens anders zo’n overvloed als in ‘onze’ provincie. Ze werden vooral gemaakt in de periode van de 17de eeuw tot de eerste helft van de 20de eeuw. Volgens een theologe die veel grafteksten digitaliseerde voor de Stichting Oude Groninger Kerken zijn het vaak bijzondere teksten of gedichten die openlijk over de dood spreken en vaak eindigen met troost in het geloof vanwege een bepaalde verwachting die mensen hebben over het hiernamaals.

Informatie ‘wiel’ bij Voorwerk Lippenhuizen (foto:RK)

Net achter het grafveld ligt tenslotte het Voorwerk Lippenhuizen. Een voorwerk is een historische naam voor een boerderij, met name in Groningen, die in de middeleeuwen bij een klooster hoorde, in dit geval bij klooster Feldwerd bij Holwierde. Het land van het klooster werd bewerkt door conversen of lekenbroeders, kloosterlingen die wel de gelofte, maar nog niet de eed hebben afgelegd. Een kleiweg door het land verbond het klooster met het voorwerk, maar ook deze weg is lang geleden opgehouden te bestaan.

Elke wandeling leert ons meer over Groningen, zowel over het heden als het verleden, want ook haar geschiedenis blijkt absoluut de moeite van het ontdekken waard.