Deze keer een korte wandeling, vooral om onze nieuwe schoenen in te lopen. Je wilt immers niet midden in de weilanden staan met voeten vol blaren en tenen die in brand staan? Niet dat het zo’n vaart zal lopen. Volgens iemand die het kan weten (Nederlands letterkundige) is het met nieuwe schoenen net als een nieuw idee; je hebt er in het begin meer last dan gemak van. Daarentegen beweert Marilyn Monroe dat als je een meisje de juiste schoenen geeft, ze de wereld kan veroveren. Wij gaan in dit geval maar uit van het principe dat nieuw een synoniem is voor juist. 😉

Nieuwe schoenen (foto: IK)

De keus valt op Nuis (Gronings: Nuus), een dorp met een kleine 750 inwoners onder de rook van Marum. De naam komt verrassend genoeg van ‘nij huis’ (nieuw huis) wat verbasterd is tot Nuis. We starten vlakbij de Coendersborch. De huidige borg is gebouwd in 1813, zoals duidelijk te zien is op de voorgevel van het gebouw. De historie van de Coendersborg gaat echter terug tot de zeventiende eeuw. De borg lag en ligt in een landschap waar door de veenwinning een zogenaamde opstrekkende verkaveling is ontstaan. Dit vormt een landschap dat wordt gekenmerkt door strookvormige percelen die evenwijdig aan elkaar in dezelfde richting lopen. Al vanaf het begin van de Middeleeuwen vestigden zich hier de eerste bewoners op zandruggen temidden van een uitgestrekt veenmoeras. Naast de ruggen verbouwden de boeren voornamelijk rogge en boekweit op het hoog liggende land. Op deze hogere delen werden de landbouwpercelen traditioneel van elkaar gescheiden door houtsingels of houtwallen. Deze singels werden aangelegd om te voorkomen dat het vee naar naastgelegen percelen liep. Ze bestonden doorgaans uit een greppel met aan beide zijden een bomenrij, meestal elzen. Ook doornige struiken zoals meidoorn en sleedoorn waren geschikt als veekering. De houtsingels fungeerden tevens als bron van geriefhout voor het maken van meubels, huizen en gereedschappen. Het lager gelegen land, wat uitliep op het veenmoeras of op de heidegronden, werd gebruikt als gras- en hooiland. Op de heide graasden schapen, die weer mest leverden voor het bouwland. Het veen werd afgegraven, gedroogd en als brandstof gebruikt. 

Coendersborch (foto: IK) 

Deze streek kende, net als elders in Groningen, een aantal belangrijke boerenfamilies. Uit de heerden Fossema, Harckema en Heringhe ontstond de Coendersborch. Heerden zijn boerderijen in Groningen. Met de heerd wordt eigenlijk de haard, de stookplaats (heerdstede) bedoeld, maar in de loop van de geschiedenis werd met de term heerd de gehele boerderij en de bijbehorende landerijen aangeduid. Ludolf Coenders, raadsheer in Groningen, wilde de bijbehorende venen ontginnen, maar hij kwam daardoor in conflict met de heer van Nienoord, Georg Wilhelm von Inn- und Kniphausen. Coenders liet de turf namelijk via Friesland afvoeren, terwijl de heer van Leek vond dat dat via zijn kanalen moest gebeuren. Dit conflict leidde in 1668 zelfs tot een veldslag tussen manschappen van Coenders en die van Nienoord. Tot zijn schande verloren de mannen van Von Inn- und Kniphausen deze strijd. Waarschijnlijk heeft Ludolf Coenders de oude Fossemaheerd daarna verbouwd tot een bij een edelman passend buitenverblijf, want in 1699 was er al sprake van een borg. In de eeuwen daarna raakte de oude borg langzaamaan in verval en werd in 1813 tenslotte vervangen door de huidige Coendersborch. In 1956 werd het landgoed verkocht aan de Stichting het Groninger Landschap.

We passeren de borg, lopen langs een paar grote boerderijen en slaan af naar de Oudeweg, een onderdeel van de Middeleeuwse verbindingsweg tussen Marum en Tolbert. Zowel de Coendersborch als het Iwema Steenhuis in ‘bijna-tweelingdorp’ Niebert liggen aan dit historische pad. Nuis en Niebert liggen zo dicht bij elkaar dat ze sinds 2011 ook een gezamenlijke vlag en wapen hebben. De golvende lijn door het midden symboliseert het belang van het kanaaltje het Oud Diep voor beide plaatsen. Op de rechterhelft vind je het wapen van de familie Fossema (Fossemaheerd), t.w. drie schuin geplaatste vissen. De linkerkant beeldt het wapen van de familie Iwema (steenhuis) uit, bestaande uit een gekroond hart doorboord door twee gekruiste pijlen. 

Vlag Nuis-Niebert (foto: IK)

We steken de hoofdweg over en vervolgen onze weg over ‘Mienscheer’. De naam van de weg verwijst naar het vroegere gebruik van het gemeenschappelijk weiden van vee. ‘In mienscheer’ betekent letterlijk ‘in gemeenschap’. We lopen recht op de A7 af en zien een bekend tankstation opdoemen. Grappig om zo aan de andere kant te lopen. Gelukkig draaien we met de snelweg mee naar rechts en even verderop zien we aan een even welbekend bordje dat het tijd is om het weiland in te gaan. Het gras is heerlijk kort gemaaid wat heel prettig loopt, al worden die uitbundig groeiende bermen tegenwoordig lyrisch beschreven als ‘restaurants voor dieren’. Volgens natuurorganisaties betekent maaien dat vlinders, eitjes, rupsen en andere insecten het loodje leggen. Als insecten verdwijnen, krijg je een stil landschap, aldus de deskundigen. Ze zijn wel voor het maaien van bermen, want als je dat niet doet, krijg je uiteindelijk veel minder bloemen, maar het maaien moet gefaseerd en niet allemaal tegelijkertijd.

Petgat (foto: IK)

Via nieuwe klaphekjes lopen we rond een petgat. Ooit van gehoord? Een petgat of een trekgat is een water dat is ontstaan door het uitbaggeren van veen voor de winning van turf. De zogenaamde ‘baggerbeugel’ (een soort schepnet met een lange steel) werd vanaf de 16e eeuw gebruikt bij het winnen van turf onder de grondwaterspiegel. Tussen de petgaten lag een legakker, een smalle strook land waarop de turf te drogen werd gelegd. In perioden van droogte werd het water uit zo’n petgat gebruikt als drinkwater voor het vee. Er zijn veel grote plassen in veengebieden ontstaan uit deze petgaten doordat soms de legakkers ook werden weggebaggerd of doordat stormen de legakkers wegsloegen. De Weerribben en ook het Paterswoldsemeer zijn voorbeelden van watergebieden met deels nog aanwezige petgaten.

Gedenksteen Kamp Nuis (foto: IK)

Terug in Nuis zien we een gedenkbeeld voor Kamp Nuis. Tijdens WOII (vanaf 1941) was het een kamp van de NAD, de Nederlandse Arbeidsdienst. Na de oorlog werden hier collaborateurs gevangen gezet en weer later deed het dienst als jeugdgevangenis. Van 1951 tot 1964 was het kamp in gebruik voor de opvang van Ambonese ex-KNIL militairen en hun gezinnen. Na 1964 werd het kamp werd gesloopt en tegenwoordig is op dezelfde plek het Noordelijk Archeologisch Depot (NAD) gevestigd.

Hervormde Kerk Nuis (foto: IK)

Aan de overkant van de weg staat de hervormde kerk van Nuis. De kerk is een middeleeuwse zaalkerk uit de 13e eeuw. Een zaalkerk is een rechthoekig kerkgebouw dat eenbeukig of eenschepig is, waarbij de beuk (of het schip) de langgerekte ruimte is die meestal in west-oost richting loopt. Deze grotendeels in romanogotische stijl gebouwde kerk, een stijl die zeer weinig voorkomt in deze streek, ligt op een wierde en is beeldbepalend voor het dorp.

In de kerk hangen twaalf opvallende ruitvormige rouwborden. Deze rouwborden werden vroeger gemaakt na het overlijden van jonkers en edelvrouwen. Eigenlijk horen deze rouwborden niet in Nuis, maar in Beesterzwaag. Ze zijn een herinnering aan enkele leden van de Friese grietmanfamilies Fockens en Van Teyens. Een grietman (letterlijk: hij die daagt) is de voorloper van de tegenwoordige plattelands burgemeester. Eind 18e eeuw moesten op last van de Bataafse regering alle adellijke symbolen uit openbare gebouwen verwijderd worden. De rouwborden, die tot dan toe in de kerk van Beetsterzwaag hadden gehangen, werden opgeborgen in de Coendersborch en twee eeuwen later zijn de borden op deze manier het eigendom van de kerkvoogdij van Nuis geworden.

Iwema Steenhuis Niebert (foto: IK)

Om het verhaal goed af te sluiten, maken we nog een uitstapje naar het Iwema steenhuis in Niebert. Het steenhuis dateert uit omstreeks 1400 en is het enige overgebleven steenhuis van de ongeveer 160 steenhuizen die ooit in de provincie Groningen stonden. Steenhuizen dienden vroeger als toevluchtsoord voor de Groningse adel. In de Middeleeuwen werd de adel steeds rijker. Ze wilden daarom een veilige plek om naar toe te kunnen gaan in onrustige tijden. De naam verwijst naar de familie Iwema die er oorspronkelijk woonde. Deze familie behoorde niet tot de Groninger adel, wat mogelijk verklaart waarom het steenhuis nooit is uitgegroeid tot een borg. 

Sinds 1988 is het steenhuis in bezit van Het Groninger Landschap. Het huis zelf wordt nog steeds bewoond en is niet toegankelijk voor publiek. Achter het huis is, in de schuur, het museum ’t Steenhuus gevestigd wat absoluut de moeite van een bezoekje waard is. Hier kun je een authentieke bakkerij compleet met winkel bezichtigen evenals een meidenkamer, een huiskamer, een complete schilderwerkplaats en zelfs een schooltje, een kapperszaak en een cafeetje. Een geweldig inkijkje in het leven aan het begin van de 20e eeuw, herkenbaar uit grootmoeders tijd.

De dikste beuk (foto: RK)

In de tuin achter het huis staat een enorme rode beuk, de dikste rode beuk van het noorden. Misschien zijn het meerdere bomen die in elkaar gegroeid zijn, dat noem je dan een boom-boeket, maar het is onmogelijk om vast te stellen of het hier om één of meerdere bomen gaat zonder de boom zelf schade toe te brengen. Wat wel vast staat is dat deze monumentale boom rond de 275 oud is! Leuk om verder te weten is dat een beuk, vooral een rode beuk, status had. Uit 1 op de 10.000 zaadjes van een groene beuk ontstaat een rode beuk, die vanwege zijn zeldzaamheid speciaal en duur was. Een rode beuk in je tuin was dus een teken van rijkdom.

Ondanks dat dit maar een korte wandeling was, was het er wel eentje met veel wetenswaardigheden en ontdekkingen. De eerste ‘inloop kilometers’ zijn gemaakt.