Met het lopen van de zogenaamde ‘ommetjes’ leren we heel wat over onze provincie. Deze keer gaan we lopen rondom Garsthuizen (Gronings: Gaasthoezen of Garsthoezen), weer zo’n klein plaatsje waarvan we (althans ik) nog nooit eerder hebben gehoord. Gartshuizen blijkt een klein dorp in de gemeente Loppersum te zijn met zo’n 250 inwoners. Het dorp is omstreeks de elfde eeuw ontstaan in een bocht van de (voormalige) rivier de Fivel. De Fivel is al in de Middeleeuwen compleet dicht geslibd, maar delen van de rivierloop zijn nog steeds te herkennen in tegenwoordige waterlopen. Deze rivier gaf haar naam aan het landschap Fivelingo of Fivelgo. Fivelgo betekent streek (go of gouw) van de Fivel. De streek omvatte o.a. de gemeenten Appingedam, Loppersum, Slochteren en Ten Boer evenals een deel van het Hogeland en een groot deel van Delfzijl.

De naam van het dorp Garsthuizen is waarschijnlijk afgeleid van ‘gers’, het oud Friese woord voor gras. Een ‘gars’ is tegelijkertijd ook een ander woord voor een landmaat; 3 1/2 gars staat gelijk aan een bunder (iets meer dan een hectare). Vroeger lag het dorp temidden tussen de graslanden, dus deze verklaring zou inderdaad heel goed mogelijk zijn. Een andere verklaring is dat ‘garst’ komt van gars- of geestgronden. Alhoewel…… geestgrond is een synoniem voor grondsoort en om precies te zijn staat het voor cultuurgrond bestaande uit duinzand (!) gemengd met klei en/of veen. Heeft er ooit een duinrand bestaan in het noordoosten van Groningen?

We starten onze wandeling midden in het dorp bij de oude begraafplaats. Merkwaardig genoeg zien we vele oude scheve grafstenen, maar geen bijbehorende kerk. Nalezen leert dat de kerk al jaren bouwvallig was en dat de kerk vanaf 1993 al niet meer ‘in functie’ is. Hier is (uiteraard) een heel verhaal aan verbonden. In de tweede helft van de 19e eeuw werden nieuwe grindwegen aangelegd in deze omgeving, waarbij Garsthuizen, tot grote verontwaardiging van de burgers, niet werd aangesloten op dit wegennet. Ze besloten zelf een weg aan te leggen, waarvoor de kerk en de toren werden opgeofferd. De vele oude stenen werden verkocht aan de aannemer in ruil voor het aanleggen van een weg naar Westeremden. Zo kreeg Garsthuizen dus een nieuwe grindweg evenals een nieuwe (kleinere) kerk. De weg bleek een grote aanwinst voor het dorp, van de kerk kon dit niet gezegd worden. De kerk was n.l. slecht gebouwd en vroeg steeds meer onderhoud. De kerkelijke gemeente daarentegen werd steeds kleiner en er werd daarom weinig tot geen geld meer in onderhoud van de kerk gestoken, waardoor kerk en toren steeds verder in verval raakten. In 2009 werd het gebouw nog verder beschadigd als gevolg van een aardbeving. Uiteindelijk bleek restauratie niet meer haalbaar. Wat overbleef en blijft zijn de fundamenten en het kerkhof.

Molen ‘De Hoop’ (foto: RK)

We lopen richting molen om daar te ontdekken dat we precies de verkeerde kant opgaan. Eigenlijk maakt het niets uit, we kunnen immers ook het kaartje van de folder volgen en het ‘voetjeslogo’ laten voor wat het is. De molen, uit 1839, werd als pelmolen gebouwd.  Een pelmolen is een type molen waarin vroeger gerst tot gort (en later rijst) gepeld werd door het kaf van de graankorrel te scheiden. Een pelmolen kan pas werken bij ten minste een windkracht vijf. De meeste pelmolens hebben daarom naast pelstenen ook maalstenen, omdat er bij onvoldoende wind voor het pellen nog wel graan gemalen kan worden. Zo ook hier. De molen werd in 1970 uitgeschakeld als gortpellerij door de komst van moderne machines. Door de jaren heen raakte molen ‘De Hoop’ steeds verder in verval evenals de bijbehorende boerderij, maar sinds 1996 is alles weer hersteld zoals het ooit was en wordt de molen/boerderij combinatie nu gezien als het mooist bewaarde complex in de provincie.

Goudgele graanvelden (foto: RK)

Vlak voor de molen slaan we linksaf een betonpad op. Vroeger liepen hier vele onverharde voetpaden richting naburige dorpen. Mensen liepen van hun huis naar hun werk op de boerderijen rondom. Pas bij de ruilverkaveling in de jaren 1983 tot 1990 zijn veel van deze paden voorzien van een laagje beton. We lopen echt door een akkerbouw gebied met een groot veld zomertarwe rechts en vrolijk bloeiende aardappelplanten links van ons.

Aardappelland (foto: IK)

We lopen onder de Eemshavenweg door en komen langs een picknick tafel inclusief bankjes. Hier schijnt eerder een heel klein boerderijtje gestaan te hebben compleet met boomgaard. Er moeten nu nog twee appelbomen staan van een oud ras met heerlijke appels, maar wij kunnen ze niet ontdekken. Evenmin zien we de drie oude wilgen waar in de vorige eeuw een huisje heeft gestaan. De slinger in de weg (zien we gelukkig wel!) geeft de plaats van het huisje aan, de weg liep om het huisje heen.

Langs de suikerbieten (foto: RK)

Even later geeft ons kaartje aan dat we het land in mogen. We lopen langs de suikerbieten deze keer. In het begin nog over een redelijk vlak stuk, maar al gauw lopen we temidden van een welig tierende, wilde bloemenweelde. We zien distels, zuring, kamille, klaver, klaprozen en meer.

Distels (foto: IK)

Hoe oogstrelend ook, we hebben haast moeite om ons staande te houden in deze bonte, kleurrijke, maar ook erg dichte begroeiing. Dit is het gebied van het Startenhuistermaar, één van de vele maren van de rivier de Hunze. De eerder genoemde Eemshavenweg  vormt in feite de scheidslijn tussen de stroomgebieden van de Fivel (ten oosten van de weg) en de Hunze (ten westen). De afwatering van beide rivieren werd regelmatig onderbroken door zand-, klei- of veenafzettingen, waarop het water telkens weer een nieuwe richting koos. Een ‘maar’ is trouwens een Groningse naam voor een waterloop, meestal smalle, ondiepe slootjes, die al eeuwenlang door het landschap stromen. Het gebied rondom deze Startenhuistermaar werd ‘Bonke Bieters Hörn’ genoemd hetgeen letterlijk vertaald ‘botten bijters hoek’ betekent. De bewoners waren hier zo arm dat ze kennelijk op botten moesten kluiven.

Startenhuistermaar (foto: RK)

Even ‘spelen’ (foto: IK)

Ondertussen komen we weer uit op de verharde weg en zien we Garsthuizen in de verte alweer opdoemen. Onderweg nog een molen, al is het deze keer een moderne windmolen. Deze nieuwe molen (sinds 2011) kan maar liefst vijfhonderd gezinnen van stroom voorzien. De oude molen had veel minder capaciteit en zet nu in Ierland haar werk voort. Over het hoe en waarom wordt verder helaas niets verteld.

Het verkennen van een nieuw stukje Groningen was wederom genieten, we gaan binnenkort vast weer op stap!