‘Voor de liefhebbers, mijn tweede project over Groninger dorpen. Over welk dorp gaan deze foto’s?’ Ook dit dorp is geen onbekende voor de Groningers onder ons, maar het is de opzet van de fotograaf om bekende plekjes zo te fotograferen dat het wel typerend is, maar niet alles onmiddellijk weggeeft. Jules Deelder heeft dit erg mooi verwoord: 

‘Hetzelfde zien   –    Maar het zò zien.   –     Zoals niemand het zag’

Deze keer bestaat de puzzel uit maar liefst acht foto’s. Ik zal proberen om ze steeds per groepje te laten zien en daar weer iets bij te vertellen zonder de plaats te noemen. Op zich al een behoorlijke uitdaging ;).  

Langs het dorp liep vroeger een belangrijke rivier, waardoor dit dorp in de vroege Middeleeuwen waarschijnlijk een belangrijke handelsnederzetting is geweest. Dat wordt aannemelijker door een oorkonde uit 1507 waarin de Duitse koning Hendrik IV de grafelijke rechten van dit gebied en omstreken aan de aartsbisschop van Hamburg schenkt met daarbij ondermeer het recht om in dit dorp een markt te stichten en het recht om munten te slaan. Uit latere vondsten is gebleken dat hier inderdaad ooit munten zijn geslagen. Ondanks het oude markt-, munt- en tolrecht heeft deze plaats, mede door de dominante positie van de stad Groningen, zich echter niet heeft kunnen ontwikkelen tot een stad. De omslag kwam toen Groningen in de 15e eeuw de stapel- en marktrechten van de betreffende plaats in handen kreeg. Als het dan ook nog wordt platgebrand tijdens de Tachtigjarige Oorlog, gaat het stedelijke karakter helemaal verloren. Vanaf de 19e eeuw kwam er nieuw leven in de brouwerij met onder meer kalkbranderijen, steenbakkerijen en fabrieken, maar officieel een stad worden zat er niet meer in.

Uiteraard hebben de inwoners van dit dorp in het verleden ook een eigen scheldnaam gekregen. Ze worden wel ‘gladhakkers’ of ‘ledderdroagers’ genoemd. De verklaring van de bijnamen is niet zo duidelijk. Zo kom ik niet verder dan: ‘waarom precies wait ik nait’ voor beiden, waarbij er nog wel een aanvulling wordt gegeven voor de meest voorkomende naam: de gladhakkers, t.w. dat ‘hak’ (hiel) waarschijnlijk overdrachtelijk als ‘mens’ vertaald moet worden. Denk aan ‘kleumhak’ wat kouwelijk persoon betekent, ‘stommelhak’ wat staat voor iemand die langzaam voortstrompelt of ‘slofhak’ oftewel een vergeetachtig persoon. Mogelijk is de spotnaam ‘gladhakker’ voortgekomen uit de lokale dracht namelijk het dragen van hoefijzers onder de schoen om slijtage tegen te gaan?

Deze tweede serie foto’s gaan eigenlijk allemaal over de sfeer in het dorp. Het ijsje representeert naar mijn idee weer dat het populair is onder toeristen. Zoals een inwoner opmerkt: ‘De omgeving is hier prachtig. Een wijde blik verruimt het denken. Als je hier buiten bent, krijgt je hoofd de ruimte. Ik zie hoe mooi het is als een buitenlandse vriendin op bezoek is. Ze kijkt uit het raam en ziet de molen draaien. Ze vindt het water – ‘the little canals’ – prachtig. Het is hier oer hollands en zo’n idyllisch plekje.’    

Het dorp kent veel monumentale en karakteristieke panden, maar daarnaast ook arbeidershuisjes en voormalige kleine winkeltjes. Wat je in een stad hebt, heb je hier in het klein. Het is een bruisend dorp, maar beslist geen museumdorp. Er wordt ‘gewoon’ gewoond, gewerkt en geleefd. Het dorp bezit drie wierden, waarmee wordt aangegeven dat de oorspronkelijke drie dorpen nu aan elkaar zijn gegroeid en heeft sinds 1982 een beschermd dorpsgezicht. Twee van de oorspronkelijke wierden (de derde is totaal opgegaan in het dorpsbeeld), zijn verbonden via een stenen boogbrug, De Boog, die in de oorlog werd opgeblazen in een poging de opmars van de Duitsers te stoppen (later is de brug in ere hersteld) en een zogenaamd ‘hoogholtje’, een hoge voetbrug zodat schepen er onderdoor kunnen. Deze Jeneverbrug dankt haar naam aan het drukke verkeer van mensen over en weer. Omdat het gras altijd groener is aan de overkant, gingen de inwoners graag hun borrel halen aan de andere kant van het water. Een hachelijk onderneming, lijkt me, met al die ‘popkes nathals’ (zuipschuiten), maar zoals de Groningers zeggen: ‘nait soezen moar broezen’ geen woorden, maar daden.

Dan zijn we toe aan de laatste foto’s om een nog beter idee te krijgen over welk dorp het hier gaat. Een kerk en een molen, onmisbare attributen toch voor welke plaats dan ook?  

Vanzelfsprekend staat in beide oorspronkelijke dorpen een middeleeuwse kerk. De 13e-eeuwse Sint Nicolaaskerk staat midden op de ene wierde. Sint Nicolaas is de patroonheilige van onder meer de zeevaart, wat een herinnering is dat de scheepvaart lange tijd van groot belang was voor het dorp. Op een gegeven moment waren er zelfs drie scheepswerven. Rond deze wierde loopt een ‘ossengang’, een weg die vroeger rond de voet van een wierde liep en werd gebruikt om met het vee naar het eigen huis te lopen. Tegenwoordig tref je nog slechts bij een handvol wierden de ossengang zoals vroeger. Grappig weetje is dat de bekendste ossengang die van het dorp Leermens is. Een typisch Gronings gezegde verwijst hiernaar. Als iemand ‘om Leermens is gekomen’ dan heeft hij de zaken van alle kanten bekeken. 

De molen op de foto is een koren- en pelmolen. Met een pelmolen wordt gerst tot gort gepeld door het kaf van de graankorrel te scheiden. De gepelde korrels moesten eerst 12 uur weken en vervolgens een uur worden gekookt. Een tijdrovend werkje. Tot begin 20e eeuw werd het in Nederland nog gebruikt als maaltijdbasis, maar in die functie is het tegenwoordig vrijwel volledig vervangen door rijst en pasta. 

Mocht het nog nodig zijn, dan volgt nu de ontknoping. Het dorp, Winsum, is herontdekt met haar benoeming tot mooiste dorp van Nederland in 2020. Een jonge inwoner van het dorp vertelt: ‘Ik kom uit Winsum’  maar bijna niemand weet waar dat ligt. ‘Tussen de stad Groningen en Pieterburen’, zeg ik dan. Dan kennen ze vaak wel van de zeehondencrèche. Je hebt Giethoorn, maar nu dus ook Winsum.’ Winsum staat dus op de kaart, maar waarom heeft een jury uiteindelijk voor Winsum gekozen? Concluderend noemt de jury Winsum ‘een levendig dorp met de voorzieningen van een kleine stad, heerlijke straatjes om doorheen te dwalen, twee kerken, twee molens en dat schitterende Winsumerdiep, een blauwe ader door de bebouwing.’