Drenthepad: kaarten 53 & 54

We lopen vandaag voor een groot deel door een zogeheten ‘schuldig landschap’, een term bedacht door de Nederlandse kunstenaar Armando (1929-2018) die zelf van dichtbij de verschrikkingen van en rondom een concentratiekamp heeft meegemaakt. Hij verbaasde er zich over dat de natuur tegelijkertijd zo onverstoorbaar bleek voor dit menselijke leed. Zijn aanduiding ‘schuldig landschap’ is geïntroduceerd (en zelfs opgenomen in de Dikke van Dale) ter aanduiding van ‘een lieflijk of fraai ogend landschap waar zich in het verleden niettemin vreselijke gebeurtenissen hebben voltrokken’. 

We beginnen in Elp en lopen dwars door dit kleine dorp richting Boswachterij Schoonloo, waar de herfst inmiddels flink haar kleuren laat zien. Volgens de website is het hier heerlijk stil en daarmee een weldaad voor mensen die van rust houden. Het is hier inderdaad stil en haast intiem, helemaal omdat de mist nog niet helemaal is opgetrokken. De woorden ‘witte wieven’ spelen meteen door mijn hoofd, dat heeft toch te maken met mist? Vroeger geloofden ze in Nederland absoluut in de witte wieven omdat ze in verband werden gebracht met de opdwarrelende mistflarden, net ontstane mist die door de wind van plaats verandert, uit het drassige land. Het geloof in witte wieven stamt waarschijnlijk al uit de Germaanse tijd. Vrouwen die de gaven van waarzegging en toekomstvoorspelling bezaten, werden toentertijd geëerd. In verschillende landen kregen de dames ietwat verschillende karakteristieken. In Engeland werden ze veelal beschreven als geesten: vrouwelijke spookgedaantes gehuld in witte sluiers. Ze droegen witte kleding en zweefden rond bij hun graf. In Nederland kregen de witte wieven daarnaast karakteristieken mee die ook aan elven of heksen werden toegedicht. De wieven woonden ook hier vaak in de grafheuvels, maar hier werkten ze ’s nachts op het land van de boer in ruil voor een beloning. Het was algemeen bekend dat de witte wieven dol waren op pannenkoeken en als de boer ’s avonds een schotel met deze traktatie op zijn land liet staan was de volgende dag al het overgebleven werk afgemaakt. Dat waren nog eens tijden…….

De herfstkleuren om ons heen variëren inmiddels van goudgeel en oranje tot rood, bruin en zelfs variaties in groen, zeker door de vele dennen onderweg. Veel dennen zijn echter ook geel getooid, terwijl ik altijd heb gedacht dat juist dennen het hele jaar door groen blijven. Ik lees en leer dat dennennaalden geel worden door een natuurlijk vernieuwing. Het jaarlijkse biologische proces van ‘naald vervanging’ vindt inderdaad in de herfst plaats, maar in dit proces moeten de jonge takken van de boom wel de gebruikelijke groene kleur hebben. Dat is om ons heen lang niet altijd het geval. We zien complete dennen, volop in de naald, maar werkelijk helemaal geel. Deze dennen kunnen last hebben van een gebrek aan mineralen (arme grond), waardoor de naalden minder groen kleuren en de fotosynthese afneemt. Ter verduidelijking: fotosynthese is het proces waarbij planten water en koolstofdioxide, onder invloed van energie uit licht, omzetten in zuurstof en glucose (suiker). De boom heeft dus te weinig voedingsstoffen om alle naalden in leven te houden en laat zijn naalden afsterven in een poging de stam en de wortels in leven te houden. Het resultaat geeft gele dennen. Niet zo gezond, maar zeker mooi in het geheel plaatje. Geel (goudgeel) als kleur maakt je immers vrolijk, positief en sterk. Kleuren in hetzelfde spectrum, t.w. oranje en rood zijn respectievelijk de kleur van levenslust en vitaliteit en de kleur van warmte, vuur en passie. Geen wonder dat een wandeling temidden van deze kleuren je zoveel energie geeft. Bruin helpt je met je beide benen op de aarde te staan en niet al teveel te denken. Het helpt je het leven simpel en zonder ruis te houden. Donkergroen tenslotte geeft kalmte, het gevoel van zen zijn en het leven verstillen. Dat zijn beslist een fijne toevoegingen. Het hele kleurenpalet is rondom aanwezig en maakt dat we vaak even stilstaan om elkaar op mooie ontdekkingen of een fraai samenspel van kleuren te wijzen. Volgens sommigen (de meer spirituelen onder ons) kun je de energie van de herfst vergelijken met de energie van een zonsondergang of van een afnemende maan. Het proces van de uitgaande zomer energie (yang) naar de ingaande herfst energie (yin) is nog volop in beweging, maar automatisch zijn we allemaal al iets meer naar binnen gericht; zowel letterlijk als figuurlijk. Yin energie is ontvankelijk, kalm en verbonden met de aarde en daarmee anders dan de meer naar buiten gerichte energie (Yang) die ons aanzet tot actie. De yin energie van de herfst brengt de focus naar wat je voelt en denkt. Naar je onderbewustzijn en je intuïtie. Naar alle dingen in jou die niet meteen zichtbaar zijn voor de buitenwereld. 

Deze overpeinzingen gaan een eigen leven leiden zodra we aankomen op het terrein van de radiotelescopen waar alle communicatiemiddelen moeten worden uitgeschakeld vanwege ongewenste straling. Het duurt nog een tijdje voordat we de 14 parabolische antennes, elk met een doorsnede van 25 meter, daadwerkelijk zien, maar om hun werk goed te kunnen doen, moeten ze in alle stilte ons zonnestelsel en de Melkweg afzoeken naar radiogolven. De WSRT (Westerbork Synthese Radio Telescoop), één van de grootste radio observatoria ter wereld, staat in oost-west richting opgesteld over een totale lengte van bijna drie kilometer. Tien schotels hebben een vaste positie, de vier oostelijke schotels zijn verrijdbaar over een spoor. Door de radiogolven van de afzonderlijke schotels met elkaar te laten interfereren kan een telescoop met een diameter van 2,7 kilometer worden nagebootst. De WSRT is op zijn beurt weer onderdeel van een groot Europees netwerk van radiotelescopen: JIVE, het Joint Institute for Very Long Baseline Interferometry in Europe opgericht in 1993. Imposant! 

We beseffen ons ook dat we hier langzamerhand lopen in het ‘schuldige landschap’, zoals beschreven door Armando. Aan de natuur kun je niet aflezen dat er tijdens WOII vanuit Westerbork ruim 100.000 joden, 245 Roma en Sinti en tientallen verzetstrijders zijn gedeporteerd. Kamp Westerbork, nu omsloten door bossen, lag tijdens de oorlog in een kaal, ruig, modderig, desolaat landschap. Dit kamp werd, al voor de Duitse bezetting, in opdracht van de Nederlandse regering gebouwd. Zeker na de ‘Kristallnacht’ in 1938 was er een grote stroom vluchtelingen op gang gekomen, waarop de regering besloot een centraal kamp te bouwen voor de opvang van deze vluchtelingen. Aanvankelijk was het de bedoeling het kamp te bouwen rond Elspeet op de Veluwe. Met name het protest van koningin Wilhelmina woog zwaar, zij wilde geen kamp vlakbij Paleis Het Loo in Apeldoorn. Uiteindelijk werd gekozen voor het terrein dat we nu betreden. Saignant detail is dat het geld voor de bouw grotendeels moest worden betaald door de Joodse gemeenschap in Nederland.

Het eerste wat we zien bij het betreden van het voormalige kamp is het monument met de twee omhoogstaande, omgekrulde spoorstaven op 97 bielzen. Deze bielzen verwijzen naar de 93 transporten vanuit Westerbork en vier transporten vanaf andere locaties uit het land. ‘De kampbewoners leefden van ‘dinsdag tot dinsdag’, van transport tot transport. Dat duurde tot 13 september 1944. Toen vertrok de laatste trein met 279 personen naar Bergen-Belsen.’ De meeste treinen reden naar Auschwitz. Andere transporten gingen naar Sobibor, Theresienstadt, Bergen-Belsen en (een veel kleiner aantal) naar de kampen Buchenwald en Ravensbrück. Ergens anders op het terrein is voor elk kamp een teken opgericht met daarop de aantallen gedeporteerden en slachtoffers. We lopen dwars door het kamp en zien overal aanwijzingen en informatie over wat zich hier heeft afgespeeld. Zo zien we twee gerestaureerde goederenwagons, waarin het hele jaar door de namen en leeftijden van de gedeporteerden te horen zijn. We lopen langs de bewaard gebleven woning van Alfred Konrad Gemmeker, de bekendste commandant van Kamp Westerbork. Het groene huis is nu ‘ingepakt’ in glas ter bescherming (een huis met een stolp) wat een surrealistisch beeld oplevert. Vanwege de slechte staat mag het publiek de commandantswoning niet in, maar al dat glas nodigt uit nadere inspectie……. Het huis werd ooit gebouwd als een tijdelijke woning. Volgens de restaurateurs was het echter wel een erg luxe huis voor een tijdelijke woning, want het had een eigen rioleringssysteem, warm en koud water, een apart toilet, een verwarming en zelfs een lampjessysteem voor de bedienden. Een monument wat zeker de aandacht vraagt bevindt zich op de vroegere appèlplaats van het kamp. Hier staan 102.000 stenen; één voor iedere jood, zigeuner of verzetsstrijder die werd gedeporteerd en niet terugkwam. Het is een indrukwekkend gezicht en het geeft een beklemmend gevoel door de enorme hoeveelheid steentjes, de vele gedenkkeitjes (naar joods gebruik) en de foto’s die elke rij een persoonlijke tint geven.

We lopen stil en onder de indruk verder langs de lange weg richting het herinneringskamp oftewel het museum wat ongeveer 3 kilometer verderop ligt. Langs de weg staan op gelijke afstand van elkaar palen met bordjes. Op elk bordje staan de details van een transport dat vertrok uit het kamp: de bestemming, de datum en het aantal mensen. Confronterend om kilometers lang elke paar meter zo’n paal te zien.

Ons pad buigt af het bos in en we vervolgen onze weg over het Melkwegpad. We starten met de zon en zien meteen diverse volgende blauwe borden langs het pad verderop. Het Melkwegpad is namelijk op schaal, de looptijd van planeet naar planeet is in verhouding met de daadwerkelijke afstand. Meer naar het eind is het soms een eind lopen naar de volgende planeet, het lopen geeft inderdaad een goed besef van de afstanden. Onderweg lopen we eveneens langs het ‘Bos van de Toekomst’. Hier kunnen mensen een boom planten ter herdenking aan een overleden dierbare of als markering van een geboorte, huwelijk of jubileum. Bordjes bij de bomen geven een korte toelichting. Inmiddels begint het donker te worden, we hebben geen rekening gehouden met de net ingevoerde wintertijd. Gelukkig komt Pluto in zicht, de laatste planeet die inmiddels een dwergplaneet wordt genoemd. Tot voor kort waren er negen planeten: Aarde, Mars, Mercurius, Venus, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto. Pluto wordt sinds augustus 2006 een dwergplaneet genoemd omdat hij deel uitmaakt van een zeer grote familie van ijsdwergen in de Kuipergordel (naar de Nederlandse astronoom Gerard Kuiper). De Kuipergordel is een gordel van vele miljarden komeetachtige, uit steen en ijs bestaande objecten voorbij de baan van de achtste planeet van het zonnestelsel, Neptunus. Een planeet kun je nu aan verschillende eigenschappen herkennen: een baan om de zon en geen energie productie. Dit betekent dat hij geen licht geeft, zoals een ster. Verder is een planeet bolvormig en is het geen maan. Een dwergplaneet heeft bijna dezelfde eigenschappen. Het enige verschil is dat planeten geen andere hemellichamen op hun baan hebben en dwergplaneten wel. Misschien ten overvloede: Pluto heeft veel hemellichamen om zich heen, vandaar een dwergplaneet. 

Het is langzamerhand behoorlijk donker geworden en we moeten nog een stukje op de fiets om de auto te bereiken. Normaal gesproken is dit geen probleem en vormt het zelfs een mooie afsluitende activiteit. Vandaag worden we door onze app het bos in gestuurd, waar de paden steeds smaller worden en vooral steeds natter. Dit zijn waarschijnlijk prachtige paden op de mountainbike midden op de dag, maar zo in het donker is het beslist een ander verhaal. Op een gegeven moment zijn we terug bij uitkijktoren Holmers-Halkenbroek en blijkt het fietspad verderop afgesloten te zijn.

Een ondoordachte actie doet mij languit naast het fietspad, in een modderpoel belanden. De keus om terug te fietsen naar de meer gebaande (lees bredere) paden is snel gemaakt. Negen kilometer later en door en door koud zak ik heerlijk achterover in de auto. Met de verwarming op ‘heet’, mijn stoelverwarming op ‘high’ en met de natte schoenen en sokken onder me kom ik langzaam weer tot mezelf. Het was een heerlijke dag met veel indrukken en leermomenten in dit ‘schuldige landschap’. De volgende keer moeten we alleen wat eerder op de dag beginnen zodat we voor donker weer bij de auto kunnen zijn!