Drenthepad: kaarten 55 & 56

De elfde van de elfde heeft een haast magische klank, misschien omdat deze datum verbonden is aan zoveel tradities? Zo herdenken we op 11 november het einde van WOI, ook wel Wereldoorlog of Grote Oorlog genoemd. Elf november bleef daarna bekend staan als ‘wapenstilstandsdag’. Hoe zat het nu precies op die 11e november? Tegen het einde van deze oorlog plande de Duitse marineleiding nog een laatste slag tegen de Britse vloot. De mariniers en zeelieden wisten inmiddels dat dit totaal zinloos was, waarop een rebellie in de Duitse havensteden uitbrak die oversloeg naar het hele land. De Duitse revolutie werd begin november 1918 uitgeroepen. Onderhandelingen, gevoerd door burgers, resulteerden in een wapenstilstand op 11 november 1918, die om 5 uur ‘s ochtends getekend werd, maar pas om 11 uur echt van kracht werd. Tijdens deze laatste zes uur vielen langs beide kanten nog vele slachtoffers, terwijl de overgave al ondertekend was.

De elfde van de elfde is ook de start van het Carnavalsseizoen. Dit is de dag waarop Prins Carnaval bekend gemaakt wordt en waarop de Raad van Elf voor het eerst vergadert over het komende carnaval. Wat is er toch met dat getal elf? Elf wordt in ons land wel gezien als het dwazen- of gekkengetal (beide woorden bestaan ook uit 11 letters!). Volgens sommigen omdat 11 een ‘dwaze’ overschrijding is van 10, het getal van de Tien Geboden, volgens anderen omdat 11 minder is dan 12. Twaalf staat voor volheid (het is een heilig getal) wat elf ‘dwaas’ maakt omdat het nèt niet perfect is. Klinkt logisch als verklaring voor zo’n dol en kolderiek feest als Carnaval, toch? Een leuk weetje: de carnavalsroep ‘Alaaf’ is mogelijk een verbastering van elf.

Andere bronnen beweren echter dat elf niets te maken heeft met dwazen maar veel meer met armoede. In de middeleeuwen werd er ook voor de Kerst gevast, al was dat toentertijd niet zozeer uit religieuze overwegingen, maar meer uit armoede want het vlees uit de slachtmaand (november) moest bewaard worden tot Kerst. Ze begonnen met vasten op 12 november, dus de dag ervoor werden nog snel de niet houdbare producten met veel feestvertoon opgegeten. Waarom de elfde? Omdat het destijds toch al een feestdag was, namelijk Sint-Maarten. Aha, dat is een feestje wat mij zeker bekend voorkomt. St. Maarten is de viering van de naamdag van Martinus van Tours. Hij werd bekend als de soldaat die de helft van zijn mantel aan een arme bedelaar gaf en die na een droom koos om verder te leven als een christen. St. Maarten was vroeger een bedelfeest, deze waren nodig in de moeilijke wintermaanden, en daarmee vooral een feest van de armen. Pas in de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw werd St. Maarten steeds meer gezien als een mooie eigen traditie die behouden moet worden. We hopen vanavond inderdaad wat kinderen te horen zingen met hun verlichte lampionnen in de hand. Dat gaat vast lukken!

Zover is het echter nog niet. Onze ‘elluf elluf’ staat vooral in het teken van een wandeling door het Drentse landschap. We gaan lopen over de Laaghaler es, we kruisen de A28 en vervolgen onze weg over het karrenspoor door het Laaghaler Veen en nemen de alternatieve route door het Hijkerveld om te eindigen bij een boogbruggetje over het Oranjekanaal.

We starten bij het herinneringscentrum Westerbork en lopen al snel langs het pad waar waarschijnlijk vroeger de spoorweg naar het doorgangskamp heeft gelopen. De spoorlijn Hooghalen – Kamp Westerbork was een tijdelijke spoorweg aangelegd in 1942 als aftakking van de spoorlijn Meppel – Groningen. De spoorlijn had ‘simpel’ als doel om Joden massaal per trein vanuit Nederlandse steden naar doorgangskamp Westerbork te kunnen deporteren en vandaar per trein verder naar de vernietigingskampen. Op regelmatige afstand zien we spoorbielzen waarop een datum en de hoeveelheid mensen die vervoerd zijn naar zo’n vernietigingskamp. Soms met een foto aan de zijkant van de paal om zo’n reis een gezicht te geven. Het is ook deze keer confronterend en haast onvoorstelbaar om je te realiseren hoeveel van deze transporten hier hebben plaatsgevonden. 

Het Laaghalerveen (of is het toch het Laaghalerveld?) verderop wordt omschreven als ‘woeste grond’. Dit gebied laat de overgang zien van het oude landschap – het ‘veld’ met heide en veen – naar het tot landbouwgebied ontgonnen terrein. Het is zeker een afwisselend gebied. Door de hoge luchtvochtigheid (98%) hangen de wolken zwaar en laag boven ons en is het hele gebied ‘diezig’ (heiig, nevelig), terwijl de bladeren, takken en grassen rondom ons voorzien zijn van een waas aan glanzende druppeltjes. Met een beetje zon erbij zou je vast het betoverend kunnen noemen, maar helaas laat de zon zich vandaag niet zien. 

We vervolgen onze tocht over het Hijkerveld. Voor mij een onbekend gebied, terwijl het toch tot de grootste heidevelden van Drenthe behoort. Grote delen waren tot in de ijzertijd in gebruik als woongebied. De boeren toen maakten gebruik van kleine omwalde raatakkers (celtic fields), kleine, ongeveer rechthoekige of vierkante akkers. Overblijfselen hiervan, grafheuvels en karrensporen wijzen allemaal op vroegere bewoning. Wij zijn natuurlijk geen archeologen en denken van alles te zien, maar weten tegelijkertijd niets zeker, behalve dat het hier enorm weids en stil is. 

Tussen de velden met hun tientallen vennen gaat de route verder naar Diependal, waar de vloeivelden en het vloeimeer van de voormalige aardappelmeelfabriek Oranje liggen. De coöperatieve aardappelmeelfabriek werd opgericht in 1913 aan het Oranjekanaal vlakbij Smilde. De fabriek en bijbehorende huizen kregen de naam Oranje. In 1945 werd het complex zwaar beschadigd bij de bevrijding, maar in 1949 heropende de fabriek met zo’n 135 werknemers. De fabriek was in de jaren daarna vaak koploper bij technische ontwikkelingen. Begin jaren ’90 werd de fabriek overgenomen en verbouwd tot wat nu Speelstad Oranje is. Na het sluiten van de fabriek is het vloeiveldensysteem omgevormd tot het vogelreservaat Diependal, waarvan een deel afgesloten is en dient als rustgebied voor de vogels.

Langzamerhand komt ons einddoel in zicht. We horen en zien in de verte auto’s, wat betekent dat ook het Oranjekanaal in de buurt moet zijn. Dit ruim 40 kilometer lange kanaal van Hoogersmilde tot Klazienaveen werd tussen 1853 en 1861 aangelegd ter ontsluiting van het veengebied. Voor de exploitatie van het kanaal werd de Drentsche Veen- en Middenkanaal Maatschappij (DVMKM) opgericht. Aanvankelijk zou het kanaal het Middenkanaal genoemd worden, maar ter ere van koning Willem III werd de naam van het kanaal, met instemming van het hof, gewijzigd in Oranjekanaal. Het Oranjekanaal werd het middelpunt van vervoer. Aardappelen werden afgeleverd bij fabriek Oranje en turf transporteerde men veelal naar Groningen om daar als brandstof te dienen. De turfwinning werd echter geen succes vanwege afwateringsproblemen van het veen op het kanaal. Eigenlijk bleek het project in economisch opzicht een compleet fiasco en daarom werd het kanaal in 1976 gesloten voor scheepvaartverkeer. Wat resteert is een prachtig voormalig scheepvaarttracé dwars door Drenthe met de bijbehorende verhalen.

Zo ook het verhaal over de beruchte schipper Egbert Vosch aka ‘kwaoie Eggie’ van het turfschip Annigje II. Op zoek naar buit joeg hij met zijn schip over het kanaal. Mocht er op het kanaal niets te vinden zijn, dan stapte hij met zijn bende aan wal om postkoetsen te beroven. Op een kwade dag voeren ze naar een klein dorpje aan het Oranjekanaal waar ze, als een daad van zinloos geweld, de kerk in brand staken. Genoeg is genoeg! Volgens het verhaal werd er daarop (letterlijk) van hogerhand ingegrepen. Lang verhaal kort ….. ‘in een angstaanjagende hoos van wind en water werd de Annigje II opgetild en verdween daarop spoorloos. De toenmalige wereld stond voor een raadsel. Het deed sommigen aan ‘de vliegende Hollander’ denken, maar ja …… dat is een legende.’

Er bestaat trouwens ook nog een ander volksverhaal (legende) over de eerder genoemde relatie tussen ‘elf’ en carnaval. Toen aan het eind van de 18e eeuw de Fransen een deel van ons land bezetten, werd daar stevig carnaval gevierd. De Franse bezetters moesten op de hak genomen worden en daarom zetten de feestvierders Franse steken op en kozen ze de elfde van de elfde als datum voor hun spotfeest. De datum werd gekozen naar aanleiding van de drie principes van de Franse Revolutie: ‘Egalité, Liberté et Fraternité’. De beginletters vormen het woord ‘elf’. De elfde van de elfde maakt veel los.