Zomaar opeens komen we met iemand in contact die een opleiding volgt aan de fotoacademie. Hoewel ze op dit moment in haar eerste jaar bezig is, laat ze ons een scala aan onderwerpen en vaktechnische vaardigheden zien waaronder een reproductie van een bekend stilleven. Onder een stilleven wordt een groep voorwerpen verstaan die allemaal stil staan (hahaha). Officieel wordt het stilleven omschreven als ‘een artistieke compositie (schilderij, tekening, foto) van roerloze of levenloze objecten, die met zorg zijn belicht.’ Compositie, toonwaarde en kleur zijn belangrijke voorwaarden.

Het stilleven is van alle tijden, het kan heel realistisch zijn, maar tegelijkertijd kan het ook bol staan van de symboliek. Een goed voorbeeld is een ‘memento mori’ waarbij een combinatie van een bijbel en een menselijke schedel wordt weergegeven. Memento mori is Latijn voor ‘denk eraan dat je op een dag gaat sterven’. Dit thema ligt dichtbij ‘carpe diem’ (pluk de dag). Het verschil van interpretatie hangt af van de tijdsperiode waarin je je bevindt. In de Middeleeuwen werd meer gedacht aan het feit dat je, als je gaat sterven, voor het aangezicht van God moet verschijnen, terwijl men vandaag de dag meer het principe van ‘maak plezier’ aanhangt. Het moge hiermee duidelijk zijn dat stillevens zich lenen voor meervoudige interpretaties. Er is in 1614 zelfs een naslagwerk gemaakt (de Sinnepoppen) door Roemer Visscher dat nu nog vaak wordt geraadpleegd bij de interpretaties van stillevens. Geen sinecure dus! Mijn interesse is gewekt, helemaal omdat we met onze cursus Kijken ook aandacht aan het stilleven hebben besteed.

In de 17e eeuw is de vergankelijkheid van het leven het thema van het zogenaamde ‘vanitas’ stilleven. Het woord Latijnse woord betekent ijdelheid en leegheid. Ik lees dat met schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, vergane boeken, muziekinstrumenten, klokken of omgevallen glazen de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse wordt gevisualiseerd. Het voorbeeld van een memento mori past hier duidelijk helemaal in. Daarnaast zijn er nog tal van andere soorten stillevens, wat te denken van een ‘ontbijtje’ (stilleven met brood, messen, vis en dingen die tijdens een maaltijd aan het eind van de ochtend gegeten werden), een ‘toebackje’ (met pijp en tabak) of een ‘banketje’ (met rijkgevulde pastei)? Daarnaast zijn er natuurlijk nog ‘het fruitstuk’, ‘het bloemstuk’, ‘het jachtstuk’ en meer van dit soort duidelijke varianten. Tot slot kan met een stilleven de rijkdom van de opdrachtgever van het schilderstuk gesymboliseerd worden in het zogenaamde pronkstilleven. Keuze te over, lijkt me.

‘Annunciatie’ – Robert Campin (bron: internet)

In het kader van de symboliek wordt tijdens onze cursus o.a het ‘Merode altaarstuk’ of ‘Annunciatie’ besproken. Deze triptiek (drieluik) van Robert Campin werd ongeveer tussen 1427 en 1432 geschilderd. De naam Mérode verwijst naar een Belgische adellijke familie; de laatste particuliere eigenaar voordat het werk in 1956 in het bezit kwam van het Metropolitan Museum in New York. Voor een altaarstuk is het vrij klein, wat aangeeft dat het niet voor een kerk is gemaakt, maar voor privégebruik. De opdrachtgever was waarschijnlijk de man op het linker paneel, de koopman Peter Ingelbrechts of Engelbrechts, want het wapenschild van zijn familie is te zien in het raam op het middenpaneel. Beide figuren kijken fictief door de openstaande deur naar het gebeuren in het midden. Achter het koppel staan de rozen in bloei, ten teken dat het voorjaar is. Mogelijk is dit symbolisch voor 25 maart, de datum die toen gold als het feest van de annunciatie? De man in het rechterpaneel is natuurlijk Jozef. Waarschijnlijk is het geen toeval dat Jozef muizenvallen maakt (op tafel en buiten voor het raam). De theorie is dat het vangen van muizen symbool staat voor het vangen van de duivel. De muizenval zou dan verwijzen naar de Heilige Augustinus die stelde dat het kruis van de Heer de muizenval voor de duivel was. Een doordenkertje! Het gros van de symboliek bevindt zich echter in het middenpaneel. Heb je al enig idee? Kijk naar de kaars op tafel, die is net gedoofd. De vlam is een symbool van God, maar er is al een andere vorm van God onderweg (zie je hem?), dus het gewone licht was niet meer nodig. De lelie staat uiteraard symbool voor Maria’s maagdelijkheid, de plooien van haar gewaad vormen een ster wat symboliseert dat Maria wordt gezien als de ster der sterren. De boeken staan waarschijnlijk voor het oude en nieuwe testament. Het mooist vind ik echter de lichtstralen die door het ronde raam vallen waarop je een kleine Jezus (compleet met kruis!)  rechtstreeks naar Maria ziet vliegen. Schitterend toch? Je moet wel goed kijken en interpreteren, maar dan heb je ook wat!

‘Stilleven met vergulde bokaal’ – Willem Heda (bron: internet)

Maar goed, hoe mooi ook, dit is met name een voorbeeld van christelijke symboliek en natuurlijk geen stilleven. Het stilleven was en is een uitstekende manier voor de kunstenaar om te laten zien hoe goed hij is in stofuitdrukking, d.w.z. het neerzetten van ‘het glanzende glas, het sappige fruit en het kwaliteitslinnen’ dat je zo lijkt te kunnen oppakken. Toch heeft een stilleven vaak ook een zekere symbolische betekenis. Neem nu ‘stilleven met vergulde bokaal’ (1635) van Willem Claesz. Heda. Het is sowieso al ongelooflijk knap hoeveel schakeringen grijs deze man kon schilderen. Willem Heda was dan ook gespecialiseerd in bijna eenkleurige stillevens, de zogeheten ‘monochrome banketjes’. Vaak wordt gedacht dat zo’n rijke, plotseling afgebroken maaltijd geschilderd is met de bedoeling aan te sporen tot matigheid. Om dan toch je rijkdom te kunnen laten zien (ondanks je sobere leven), konden rijke burgers zo’n pronkstilleven ophangen. Vruchten op zichzelf hebben natuurlijk ook weer een betekenis. In dit geval een citroen die vanwege zijn bittere zure smaak een symbool is voor ‘zure liefde en valse vriendschap’. Vind je dat niet schitterend? Maak je er een sinaasappel van dan verandert de betekenis in het hebben van kennis over goed en kwaad en kan deze vrucht zelfs symbool staan voor vruchtbaarheid. Een appel daarentegen staat symbool voor de liefde, vaak met een ondertoon van erotiek (de borsten worden vaak vergeleken met appels). Bij een onderwerp met een religieuze lading, staat de appel voor spirituele kennis, want de appel van Adam en Eva gaf immers kennis van goed en kwaad. Je moet je koppie erbij houden als je naar een stilleven kijkt!

‘Bellenblazende man en vrouw’ – Louis de Moni (bron: internet)

Symboliek werd tevens gebruikt ‘ter lering ende vermaak’. Kijk eens naar ‘Bellenblazende man en vrouw (1771) van Louis de Moni. De 18e eeuwse kijker ziet iets heel anders dan de kijker van vandaag de dag. De lege vogelkooi die rechts aan de muur hangt is een erotisch motief voor gevangen liefde. Daarnaast was een ‘vogelaar’ een koppelaar of hoerenbaas. Het feit dat de vogelkooi leeg is, kan in verband worden gebracht met het verliezen van de maagdelijkheid van de vrouw. Onder de vogelkooi staat een rozenstruik, waarvan één roos in bloei staat en de andere al aan het verwelken is, wat inhoudt dat alles in het leven vluchtig is. Een ander symbool verbonden met de eindigheid van het leven is de bellenblazende man. Deze beeldtaal staat in de kunstgeschiedenis bekend als ‘homo bulla’ (letterlijk: de mens is als een luchtbel). De man op het schilderij is dus niet vrolijk bellen aan het blazen, maar hij draagt een belangrijke boodschap uit, t.w. dat het leven van de mens net zo kwetsbaar is als dat van een zeepbel.

Met al deze voorbeelden heb ik slechts een tipje van de sluier opgelicht. Haast jammer dat de schilders tegenwoordig minder symboliek toepassen of is dat toch te ongenuanceerd? Als je wilt en goed kijkt, zie je overal symbolen. Symboliek en daarmee de diepere betekenis zit misschien in de gewoonste dingen, ik moet ze alleen leren herkennen.